Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

Оғзаки ва ёзма юридик нутқ 
Нутқ тил воситалари орқали сўзлашиш, муомала жараёнидир. Сўнгги 
йилларда нутқ кишилар тил орқали бир-бири билан муомала, алоқа қилишнинг 
усули деб қаралиши ҳам фикримизни тасдиқлайди. Тил умумийлик, нутқ эса 
хусусийлик белгилари билан фарқланадиган ижтимоий ҳодисалар бўлиб, 
иккаласи ҳам жамиятга хизмат қилади. 
Нутқ оғзаки ва ёзма кўринишларга эга бўлади. Бироқ нутқнинг бу икки 
кўриниши бир-биридан баъзи жиҳатлари билан фарқланади. Оғзаки нутқ 
сўзловчи – прокурор, суд, адвокат, терговчи гапириб турган лаҳзадагина 
мавжуд бўлади, сўзлаш жараёни тугаши билан оғзаки нутқ ҳам тугайди. Лекин 
нутқ таъсирида берилган маълумот, ахборот, ҳукм тингловчи онгида узоқ 

---

13 
вақтгача сақланиши, тингловчи – айбдор, гувоҳ, судланувчи хулқига, қалбига 
таъсир этиши табиий. 
Юридик оғзаки нутқ хусусиятлари, асосан, қуйидагилардан иборат: 
1. Юридик оғзаки нутқ коммуникатив жараён билан бевосита боғлиқ 
бўлади. Оғзаки нутқ тезкорлик билан амалга ошади, шунинг учун ҳар қандай 
юрист ифодалаётган фикрига мос сўзни, гапни танлай олиш қобилиятини 
шакллантириб бориши мақсадлидир. 
Баъзан суд жараёнида прокурор, суд ёки адвокат воқеийликка, айтилиши 
лозим бўлган фикрга, ҳодисаларни далиллашга мос, мувофиқ сўз топа олмай 
қолади. Оғзаки нутқ тайёргарликсиз, яъни фавқулодда юзага келади, шунинг 
учун киши ўз нутқида воқеийликдан узоқроқ сўзни ишлатиб юбориши ҳам 
мумкин. Натижада айтилган нутқ нишонга бориб тегмайди, кўзланган мақсад 
амалга ошмай қолади. Оғзаки нутқ жараёнида одам бир вақтнинг ўзида 
фикрлайди ҳамда сўзлайди, шунинг учун воқейликка мос сўзларни танлашга 
деярли имконият бўлмай қолади. 
2. Оғзаки нутқда гап қурилишини ақл назорат қилиб боради. Бунда 
хотиранинг роли катта. Агар хотира суст бўлса, оғзаки нутқда гап тузилиши, 
сўз бирикмалари ўзаро мантиқан ва грамматик жиҳатдан боғланмай қолади. 
3. Юридик оғзаки нутқ, асосан, таҳрир имкониятидан маҳрум бўлади. У 
қандай шаклда намоён бўлган бўлса, шундайлигича тингловчига етиб боради. 
4. Юридик оғзаки нутқда такрорлар, қайтариқлар кўп учрайди. 
5. Юридик оғзаки нутқнинг луғавий таркиби ёзма нутққа нисбатан кам 
бўлади. Олмошлар, юкламалар, модал сўзлар, бош ва тушум келишигидаги 
отлар кўпроқ ишлатилади. Оғзаки нутқда эллипсисга йўл қўйилади, яъни 
нутқнинг тежамкор бўлиши учун баъзи гап бўлаклари туширилади. Тўлиқсиз 
гаплар кўп қўлланади. 
6. Юридик оғзаки нутқда сўзловчининг фаол нутқий ҳаракати пауза 
(тўхтам), оҳанг, урғу, унлиларнинг чўзиб талаффуз этилиши; турли хил жест 
(имо-ишора)лар, мимика (қиёфанинг ўзгариши)лар фикрнинг тингловчига етиб 
боришида муҳим аҳамият касб этади.
7. Оғзаки нутқда талаффузнинг аҳамияти катта. Гапга усталикни 
талаффуз равонлигидан айрича тасаввур этиб бўлмайди. Нўноқ талаффуз 
тергов жараёнида, суд жараёнида, айниқса, суд ҳукми ўқилишида нохуш 
вазиятни келтириб чиқариши мумкин. Суд ҳукми ўқилаётганда ҳар бир сўз, ҳар 
бир термин ёки ҳар бир гап равон талаффуз этилиши шарт. Токи ўқилаётган 
ҳукм давлат номидан ифодаланаётгани аниқ билиниб турсин. 
Оғзаки нутқни шакллантириш ва такомиллаштириш кўпроқ ёзма 
нутқнинг такомилига боғлиқ. Ёзма нутқ юқори даражада бўлмас экан, оғзаки 
нутқ кўнгилдагидек бўлмайди. 
Ёзма нутқда эса тил воситаларини танлаш ва қўллашга тўлиқ имконият 
бўлади. Ёзма нутқни хоҳлаганча таҳрир қилиш мумкин. Ёзма нутқда оғзаки 
нутқдаги каби ҳаяжон бўлмайди, нотиқ шошилмасдан, ўйлаб нутқ тузади. Шу 
сабабдан ҳам ёзма нутқ оғзаки нутқдан кўра равон, аниқ ва изчилроқ бўлади. 
Ҳар қандай нутқни хоҳ у бадиий,хоҳ у илмий ёхуд расмий бўлсин ёзма 
равишда ифодалаш иншо дейилади.”Иншо нотиқлик санъатининг бир 

---

14 
қирраси,санъат ичра санъатдир”
1
. Афсуски, сўнгги йилларда олий мактаб 
тизимида, ҳатто ўрта мактабларда ҳам иншога эътибор сусайди.Юристларнинг 
ёзма ишлари ҳақида ҳеч ким ўйлаб ҳам кўрмади. Ёзма нутқи равон бўлмаган 
юристнинг фаолиятини тасаввур қилиш қийин. Ёзма юридик нутқ барқарор ва 
қатъий бўлади, у ҳар доим аввалдан ўйланади ҳамда матнга туширилади. 
Таниқли юристларнинг ҳеч бири ёзма нутқини такомиллаштирмасдан юқори 
мартабага эришмаганлар. Ёзма юридик нутқ оғзаки юридик нутқнинг ривожига 
бевосита таъсир этади. Оғзаки юридик нутқ, асосан, ёзма юридик нутқ асосида 
ривожланади.
Ёзма машқлар – бамисоли тафаккур машқларидир. Бирор воқеийлик ёки 
ҳодиса тўғрисида фикрлаш ёзма машқлар орқали такомиллашади.
Ёзма нутқ машқлари муайян мавзу доирасида, айтайлик, бирор бир содир 
этилган жиноятнинг илдизларига етиб боришда бевосита фикрлашга мажбур 
этади. Шу жараёнда юристлар “Етти ўлчаб бир кесиш”га амал қиладилар. Ёзма 
нутқ билан доимий шуғулланадиган юрист доим ўйлаб гапиришга одатланади. 
Юрист ёзма нутқ билан муттасил шуғулланмас экан, унинг ёзма нутқи билан 
оғзаки нутқи ҳеч ҳам мувофиқлашмайди. 
Агар суд ҳукми етарли далилланмаса, суд томонидан тайёрланган ҳукмни 
қайта ишлаш, қонун доирасида қайта пишитиш; изоҳланмай қолган ўринлар, 
аниқ бўлмай қолган ҳолатларнинг мантиқан изчил бўлиши учун, янада 
тушунарли бўлиши учун матнни ислоҳ қилиш мумкин. Бундай ислоҳ қилиш 
юридик ёзма нутқнинг тадрижий, кетма-кет, тартибли ва сифатли бўлишига 
асосланган бўлиб, грамматик қоидалар билан амалга ошади. Юридик ёзма 
нутқда 
қиёслаш, 
таққослаш, сабаб-оқибат, шарт, 
аниқловчи каби 
муносабатларни ифодаловчи қўшма гап турларидан фойдаланилади.
Одатда, процессуал ҳужжатлар тузадиган ҳуқуқ-тартибот органи ходими 
ўз фикрини ёзма равишда ифодалашдан аввал нутқ предметини, объектини 
аниқлайди, яъни юридик ишни очишда, жиноятни адолатли ҳал қилишда зарур 
ва керакли маълумотларни тўплайди. Бундай процессуал жараёнда юристнинг 
ҳуқуқий фикрлаш доираси, билими, далилларни исботлаш даражаси, юридик 
касбий тайёргарлиги катта аҳамият касб этади. Қонун доирасида ҳақиқат 
аниқлангач, асосий фикр юридик матн сифатида ўз инъикосини топади, 
матннинг шаклланишида ўзбек юридик тил қонуниятлари асосий омил бўлиб 
хизмат қилади. Матнни тайёрлаётган ҳуқуқ-тартибот органи ходими тергов 
натижалари ёхуд ҳукм мазмунини тўлақонли ёритиш учун лисоний 
конструкцияларга, юридик терминларни ўз ўрнида қўллашга алоҳида аҳамият 
беради. 
Ёзма юридик нутқни грамматик жиҳатдан тўғри тузиш ва терминлар 
ҳамда сўзларнинг муқобилини танлай олиш учун ҳам назарий билим, ҳам 
юридик мавзулар юзасидан ёзма машқлар муҳим ўрин тутади. Юристларимиз 
мунтазам равишда ёзма машқлар олиб боришлари натижасидагина ёзма нутқ 
борасида муҳим кўникма ва малакаларга эга бўлишлари мумкин. Ҳуқуқ-
тартибот органларида 
фаолият 
кўрсатаётган ходимларнинг 
юридик 
1
Нусратулло Атоулло ўғли Жумахўжа. Истиқлол ва она тилимиз. Т., “Шарқ”, 1998, 72-бет

---

15 
ҳужжатларни тайёрлашларида хатоларга йўл қўйишининг асосий сабаби ҳам 
грамматик қоидаларни етарли ўзлаштирмаганлиги, ёзма нутқда ифодалаш 
малакасининг сустлигидир. Бунинг учун турли мавзуларда юридик ҳужжатлар 
тайёрлаш юзасидан мунтазам машқлар олиб бориш кўзланган натижаларни 
беради. 
Ёзма юридик нутқ олдига, асосан, қуйидаги талаблар қўйилади: 
1. Ҳар бир сўз ёхуд термин, ҳар бир гап, жумла юридик мазмунни тўлиқ 
ифодалашга ва муаллиф мақсадини очишга хизмат этиши шарт. 
2. Ёзма юридик нутқ имкон қадар содда ва аниқ, изчил ва мантиқли 
ифодаланиши лозим. 
3. Ёзма нутқда ўз ифодасини топаётган фикр — юристнинг тафаккур 
маҳсуллари далилланган, исботланган, қонун доирасида ўз ечимини топган 
бўлиши зарур. 
4. Ёзма юридик нутқда фикрлар расмий услуб доирасида содда ва равон, 
тушунилиши енгил баён этилиши керак. 
5. Ўрганилган ишлар (жиноят ёки фукаролик)нинг хулосаси муқаддима 
ва асосий қисм билан боғланган бўлиши лозим. Шундагина чиқарилаётган 
хулосалар, шунингдек ҳукмлар асосли бўлади. 
6. Тушунилиши қийин бўлган юридик терминлардан иложи борича 
фойдаланмаслик, агар матнда фақат юристлар ёки мутахассислар учун 
тушунарли бўлган терминлар қўлланилса, бундай юридик терминларга изоҳлар 
ва шарҳлар бериб борилиши мақсадлидир. 
7. Рус тилидаги қонунлардан андаза олиш, таржима қилиш қонун 
моддалари мазмунига, моҳиятига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун 
таржималардан мутлақо воз кечиб, ҳар қандай юридик ҳужжатларни миллий 
тил қоидалари асосида тайёрлаш мақсадга мувофиқдир. 
“Ҳуқуқ ва тил муаммоси предметлараро тадқиқотларда янги йўналиш 
бўлиб, бу соҳада ҳал этилмаган ва баҳсли масалалар жуда кўп. Лекин шуниси 
шубҳасизки, барча турдаги юридик фаолият учун тилни бенуқсон билиш 
шартдир”
1
.