Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
Тил ва нутқ 
Юридик тил ва юридик нутқ тўғрисида фикр юритишдан олдин тил ва 
нутқ ҳодисаларининг ўзига хос хусусиятларини билиб олиш ўринли. Тил ва 
нутқ бир-биридан фарқ қиладиган, лекин ўзаро алоқадор икки ижтимоий, 
руҳий-маънавий ҳодисадир. Яъни тил алоқа қуроли, фикр баён қилиш воситаси 
бўлса, нутқ сўзловчининг тил воситаларидан фойдаланиш жараёни ва шундай 
жараён натижасида юзага келадиган фаолиятдир. Бу икки ҳодисани 
қиёслаганда орадаги фарқлар янада ойдинлашади. Яъни, бир аудиторияда 
етмиш талаба ўтирган бўлса, уларнинг гаплашадиган тиллари бир бўлса-да, 
лекин нутқлари етмиш хил бўлиши табиий. Бирининг нутқи салоҳиятли бўлса, 
иккинчисиники эса мутлақо талаб даражасида бўлмаслиги мумкин. Тил 
фақатгина алоқа воситаси бўлиб қолмасдан, балки дунёни кўриш, эшитиш, 
билиш, идрок этиш воситаси ҳамдир. 
Бундан ташқари, тилнинг руҳий ва эстетик ҳодиса эканлигини ҳам ёддан 
чиқармаслигимиз зарур. Тил бамисоли - уммон. Унда барча фикрлар учун 
«либос» лар топилади. Лекин тилнинг жозибаси, камалак мисол товланиши 
бевосита нутқ орқали, нутқ жараёнида юз беради. Баъзан нутқ жараёнида 
тилнинг жозибаси, жилоланиши, мўъжизакорлиги юзага чиқмай қолиши 
мумкин. Шу боис нутқ соҳиби сўзларнинг ўз ва кўчма маъноларини тўла 
англаши, ҳар бир сўзнинг услубий мезонларини, маъно қирраларини онгли 
идрок этиши талаб этилади. 
Зеро, 
ҳазрат 
Навоий 
“Маҳбуб 
ул-қулуб” 
асарида 
тўғри 
таъкидлаганларидек, “Тил мунча шараф била нутқнинг олати (қуроли)дур ва 
ҳам нутқдурки, агар нописанд зоҳир бўлса, тилнинг офатидур
1
”. 
Тилни халқ яратади, нутқ эса шахсий бойлик саналади. Ҳар ким ўз 
қобилияти, сўз бойлиги, шахсий фикрлаш лаёқатига қараб гап тузади ва 
сўзлайди. Шунинг учун ҳам нутқ олдига ниҳоятда улуғ бир талаб қўйилади: 
ўйнаб гапирсанг ҳам, ўйлаб гапир. Зеро, нутқ (сўз) ақлнинг тарозиси, ақлнинг 
1
Алишер Навоий. Асарлар, XIII том. Маҳбубул-қулуб. Т., 1966, 60-бет. 

---

9 
ўлчови. Дарҳақиқат, нутқимизнинг салоҳияти тил қоидаларини яхши ва зарур 
даражада билишимизга боғлиқдир.