Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги тошкент ахборот

еъм
ол
чи
-
давл
ат
) 
Ушбумодельаҳолиучун 
ҳукуматга 
ижтомий
масалаларни 
ечишга 
имкон 
беради, 
хусусантоварлар ва хизматлар сотиш, кам 
таъминланган ва муҳтож жисмоний шахсларга 
манзилли ижтиомий ѐрдам бериш. 
Мазкур модель тескари йўналишдаям амалга 
оширилиши 
мумкин. 
Аҳоли 
ҳам 
давлат 
эҳтиѐжлари учун хизматлар ва товарлар сотувчиси 
сифатида хизмат кўрсатиши мумкин. 
• 
тизим мамлакатнинг давлат порталида ўрнатилади; 
• 
тизим электрон базалар билан чуқур интеграция 
қилинган (ID базаси, солиқ органлар базаси, ичик 
ишлар органлар базаси, божхона органлар базаси ва 
ҳ.к.): 
• 
тизим 
истеъмолчиларнинг 
банк 
ҳисобларига 
бевосита уланган ѐки виртуал чўнтаклар бўйича 
тўловларни амалга оишириш мкони мавжуд. 

---

6. 
С
2С
 
(и
ст
еъ
молчи
-
ситеъм
ол
чи
) 
―Истеъмолчи-истеъмолчи‖ модели – янги йўналиш 
бўлиб, асосан унда ягона алоҳида товарлар ѐки бир 
марталик 
хизматларнинг 
сотувчилари 
ва 
харидорларини топиш имконияти бор, у ким ошди 
савдо ѐки ҳамжамиятларнинг бошқа шаклларида 
бўлиши мумкин. 
• тизим Интернет тармоғида ўрнатилган; 
•сотувчи ва харидор электрон тижоратнинг ягона 
объектида шаклланишади; 
• 
тизим электрон пуллардан фойдаланган ҳолда 
ҳисоб-тўлов тизимига эга. 

---

Ҳозирги вақтда халқаро амалиѐт электрон тижоратнинг энг кўп 
тарқалган В2В ва В2С моделларига урғу беради. 
В2С (Business-to-Consumer) модели электрон тижоратнинг энг оммабоп 
шакли ҳисобланиб, чакана савдони, аниқроғи Интернет тармоғи орқали 
савдони ташкил қилишни қамраб олади. Шу билан бирга, истеъмолчи 
компьютер ва кредит картаси ѐрдамида уйдан чиқмасдан харидни амалга 
ошириш ѐки хизмат кўрсатилишига эришиш имкониятига эга, бу эса вақт ва 
маблағларни тежашга, шунингдек товар ѐки хизматни оптимал танлашга 
имкон беради.
В2С тизимларига қуйидагилар киради: 
- web-витриналар. Улар нархлар ва буюртмани расмийлаштириш 
минимал воситаларга эга шартларга тегишли маълум ахборот таъминоти эга 
компанияларнинг тармоқда жойлаштирилган товарлар ва хизматлар 
каталоглардан иборат; 
- интернет-дўконлар. Уларда витринадан ташқари Интернет орқали 
электрон савдо жараѐнини бошқариш учун зарур бизнес-инфратузилмаси, 
яъни back-office мавжуд. Интернет-дўкон ѐрдамида савдони ташкил қилиш 
бутун электрон савдо жараѐнини назорат қилишга ва компаниянинг 
операцион харажатларини камайтиришга имкон беради; 
- савдо интернет тизимлари (СИТ). Ушбу тизимлар савдо бизнес 
жараѐнлари билан бутунлай интеграция қилинган интернет-дўконларидан 
иборат. 
В2В (Business—to—Business) модели фирмалар, компаниялар ва 
товарлар ва хизматлар ишлаб чиқарувчилар бошқа шакллари харидор ва 
сотувчилар бўлган бозорга йўналтирилган. 
В2В тизимларига маълумотларни алмашиш махсус технологиялари ва 
стандартларидан фойдаланган ҳолда компаниялар даражасида электрон ўзаро 
ишлашнинг барча даражаларини ўз ичига олган ечимлар киради. В2В 
моделлари қуйидаги схемалари билан амалга оширилади: 
- Электрон савдо майдончалари (савдо концентраторлари, «e-market 

---

place»); 
- Электрон савдо омборлар (сотиш ва таъминот тизимлари, «e-
procurement»). 
Электрон савдонинг В2В ва В2С моделларини ташкил қилишда ҳам 
компаниялар ҳам мижозларга бир қатор устунликларни тақдим этади. 
Асоссийларда тўхталиб ўтамиз. 
Биринчидан, бу глобал бозор ва унда реал вақт режимида савдо 
жараѐнининг потенциал иштирокчиларининг борлиги. Электрон тижорат 
чегаралари миллий чегаралар билан эмас, балки халқаро чегаралар билан, 
яъни Интернет глобал тармоғи чегаралари билан белгиланади. Бу ҳатто 
майда компанияларга бизнес билан жаҳон миқѐсда шуғулланишга имкон 
беради. 
Иккинчидан, бу компанияларнинг ишлаб чиқариш қуввати ва 
рақаботбардошлигининг 
ошиши. 
Компаниялар 
электрон 
тижорат 
технологияларидан ―буюртмачига яқинлашиш‖ учун фойдаланишади. Улар 
кенгайтирилган савдодан олдин ва кейин қўллаб-қувватлашни таклиф қилиб, 
мижозлар даъволарига тезда жавоб бериши мумкин. 
Учинчидан, савдолар персонализацияси. Электрон тижорат воситалари 
ѐрдамида компаниялар ҳар бир индивидуал буюртмачи талаблари ва 
сўровлари ҳақида маълумотлар олиш ҳамда автоматик тарзда уларнинг 
талабларига мувофиқ товарлар ва хизматларини тақдим этиши мумкин. 
Шу билан бирга кибернетик таҳлил ва моделлаштириш усуллари, 
сунъий нейрон тармоқлар аппарати электрон бизнесга реал вақт режимида 
бозор ва истеъмолчилар ҳақида маълумотлар мониторинги ва таҳлил қилиш 
қимматли имкониятини тақдим этади. 
Бундан эса яна бир устунлик келиб чиқади – бу компанияларнинг бозор 
талабига тез реакцияси. Компаниялар истеъмолчилар талабларига мослашиб, 
уларнинг сўровларига тез муносабат билдиради ва ―тескари алоқани‖ амалга 
оширишади. Бундан ташқари, электрон йўл билан битим тузилиши савдо 
жараѐни бўйича хизмат кўрсатишга харажатларни камайтиради, бу эса 

---

нархлар пасайишига олиб келади ва даромадлар ўсишига ижобий таъсир 
кўрсатади. Электрон тижоратда савдо битимларни ташкил қилиш компания 
ѐки фирмага арзонроқ тушади, чунки анъанавий режимга қараганда 
молиявий, ишлаб чиқариш ва инсон капитали тежалади. Интернет орқали 
товарларга буюртма бериш бошқа кенг шароитларда бир қатор харидорларга 
оддий савдо дўконларда харид қилишдан афзалроқдир. Мижозда таклиф 
қилинаѐтган маҳсулотлар ичидан энг сифатлисини энг қулай нархда тезда 
олиш учун шароитлар мавжуд. Интернет тижоратни шундай тарзда ташкил 
қилишга имкон берадики, унинг натижаси электрон савдо жараѐнининг икки 
томонини ҳам қониқтириради.