Ўзбекистон республикаси давлат солиќ ЌЎмитаси солиќ академияси

Tayyor mahsulot deb - barcha ishlov operatsiyalaridan o’tib, Tayyor holga keltirilgan, belgilangan davlat standarti yoki texnik talablarga javob beradigan, texnik nazoratdan o’tgan mahsulotga aytiladi. Tayyor mahsulot tarkibiga buyurtmachi korxonalar uchun bajarilgan ish va xizmatlar hamda ushbu korxonaga qarashli ishlab chiqarishdan tashqari xo’jaliklar uchun bajarilgan ish va xizmatlar ham kiradi.
Sotish uchun mo’ljallangan mahsulot tovar mahsuloti deb nomlanadi. Uning tarkibiga sotish uchun mo’ljallangan Tayyor mahsulotlar, yarim Tayyor mollar, buyurtmachi korxona va muassasalar uchun bajarilgan sanoat xarakteriga ega bo’lgan ishlar kiradi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida narx turlari ko’payadi: ulgurji, chakana narxlardan tashqari yana ichki, xalqaro narxlar mavjuddir. Ichki narx tovarlarga davlat ichkarisidagi belgilangan narx, xalqaro narx esa tovarlarga xalqaro bozorda belgilangan narxdir. Bo’lardan tashqari Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ikki xil narx amal qiladi :

1. 
   Erkin narx.
   
2. 
   Davlat tomonidan belgilanadigan narx
   

Davlat tomonidan belgilanadigan narx keyinchalik qisqarib boradi, erkin narxning doirasi kengayib boradi. Korxonalar o’z ishlab chiqargan mahsulotlarini erkin narxda iste’molchilar bilan kelishilgan narxda sotishga intiladilar. Kamyob mollarni tovar birjasi orqali sotish, kim oshdi savdosi orqali sotish keng rivojlanadi.
Omborga qabo’l qilingan va xaridor korxonalariga jo’natilgan mahsulot buxgalteriya hisobida haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha aks etiriladi. Biroq sexlardan mahsulot omborga qabo’l qilinganda uning haqiqiy tannarxi ma’lum bo’lmagani uchun mahsulot harakatini hisobda qabo’l qilingan reja tannarxi yoki ulgurji bahoda hisobga olinadi, ya’ni baholanadi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarning mahsulot (ish, xizmat)larni sotish jarayonlarini tahlil qilishda moliyaviy va boshqaruv tahlilining asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish hajmi bo’yicha belgilangan biznes-rejaning asosliligini aniqlash;
   
2. 
   Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish rejasining umumiy hajmda hamda shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda bajarilishiga ob’etiv baho berish;
   
3. 
   Mahsulot (ish, xizmat)larning sifat ko’rsattkichlarini o’rganish va ularning sotish hajmiga ta’sirini aniqlash;
   
4. 
   Mahsulot sotish hajmlarining dinamik o’zgarish sabablarini aniqlash va baho berish;
   
5. 
   Mahsulot sotish hajmiga ta’sir etuvchi omillarni hisoblash va ularga baho berish;
   
6. 
   Shartnoma majburiyatlarini buzilishi, bajarilmaslik sabablarini aniqlash va unga baho berish;
   
7. 
   Mahsulot sotish hajmini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib berish.
   

Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish jarayonlarini tahlil etishda tahlil uchun kerakli bo’lgan axborot manbalari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  korxonaning biznes reja ma’lumotlari;
  
• 
  sotish jarayonlari bo’yicha dastlabki buxgalteriya hisobi ma’lumotlari;
  
• 
  “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” ma’lumotlari;
  
• 
  “Korxona (birlashma)ning mahsuloti bo’yicha hisobot”i ma’lumotlari;
  
• 
  boshqa qo’shimcha ma’lumotlar.