Ўзбекистон республикаси фанлар академияси тарих институти ҳузуридаги илмий даражалар

«Қабул маросими»нинг ташкилий жиҳатлари элчиларни кутиб олиш ва 
жойлаштириш, кундалик харажатларига маблағ ажратиш ҳамда хизмат 
кўрсатадиган ходимларни тайинлашдан иборат бўлган.
«Қабул маросими»нинг асосий қисми эса, олий ҳукмдорнинг бевосита 
элчи билан юзма-юз кўришиш жараёни бўлиб, саломлашиш (мусофаҳа, 
муонақа, тамҳид, пўрсиш ва тафаққуд) ва расмий мактубларни топшириш, 
совға-саломлар алмашиниш, музокаралар ҳамда якуний аудиенция 
босқичларини ўз ичига олган.
Маросим жараёнида ҳеч бир нарса элчилар эътиборидан четда қолмаган. 
Улар ҳукмдор саройи ва хон шахсига алоҳида диққат қаратганлар. 
Элчиларнинг таъриф ва таснифлари орқали нафақат Хива тахтида ўтирган 
ҳукмдорнинг шахсияти, унинг бошқарув сиёсати, балки минтақадаги вазият 
ҳақида маълум даражада маълумотга эга бўлиш мумкин. Муҳаммад 
Раҳимхон I нинг ташқи кўринишини тасвирлар экан, рус элчиси Н. Муравьев 
(1819 й.), унинг бўйи I сажень (2,13 см) бўлиб, чавондоз оти уни икки 
соатдан ортиқ кўтариб юра олмаслигини қайд этган
30
. Хон шахсига тавсиф 
берар экан, Н. Муравьев уни «маҳорат билан виқорли ва тиниқ гапиради ...
ўз она тилидан ташқари, араб ва форс тилларида гапиради, ҳатто бу тилларда 
ўқийди ва ёзади, астрология ва табобатдан ҳам маълум даражада хабари бор, 
шахмат ўйинини ёқтиради ва мукаммал билади» деб, қайд этган. Элчи 
Муҳаммад Раҳимхон I нинг шахсиятига умумий баҳо бериб, Хива ҳукмдори 
«ўз подшоҳлигини ҳар томонлама кучайтириш, жумладан аҳолисини 
кўпайтириш учун ҳам, бошқа давлатлар орасида сиёсий мавқеини ошириш 
учун ҳам қулай вазиятни қўлдан бой бермайди, шу жиҳатдан, вақт ўтиши 
билан Хива қудрати жиҳатдан Шарқнинг бошқа биринчи даражали 
давлатларига тенглашади» деб хулоса берган
31
.
30
Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг., гвардейского Генерального Штаба капитана Николая 
Муравьева, посланного в сии страны для переговоров. – М., 1822. Часть I. – С. 132. 
31
Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг. ... часть II. – С. 52-53. 

---

24 
Оллоқулихон қабулида бўлган рус элчиси Г.И. Данилевский (1842 й.) 
ҳам хоннинг қоматини тутиши, гапириш оҳанги ва музокараларни 
совуққонлик билан олиб боришини алоҳида қайд этиб ўтган
32
. 
Рус қўмондони В. Перовскийнинг Хива хони Оллоқулихон билан 
дипломатик алоқаларини таҳлил қилган Р. Почекаев ҳақли равишда: «фаол, 
кучли, жанговор Оренбург губернаторига бу борада ундан қолишмайдиган 
Хива ҳукмдори, яъни фаол ва қатъиятли Оллоқулихон қарши турар эди» деб 
қайд этган. У, Оллоқулихонни рус қўшинлари яқинлашаётганда ҳам
(1839 й.), дастлабки мағлубият жараёнида ҳам ўзини йўқотиб қўймасдан 
тезкор ва қатъий қарорлар қабул қила олган шижоатли ҳукмдор сифатида 
таърифлайди
33
. 
Хон олдида сайёҳ дарвеш қиёфасида намоён бўлган А. Вамбери қабул 
жараёнини тасвирлар экан, Саййид Муҳаммадхоннинг зинали супада, ипак 
ва бахмал мато билан қопланган юмалоқ ястиққа чап қўли билан суянган 
ҳолда, ўнг қўлида калта олтин скипетр, яъни ҳокимият рамзи ҳисобланган 
таёқчани тутганича ўтирганлигига эътибор берган. Скипетрнинг ўрганилган 
бошқа манбаларда учрамаганлигини ҳисобга олсак, бу даврга, яъни
XIX асрнинг иккинчи ярмига келганда, Хива хони саройидаги қабул 
маросимларда янги атрибутларнинг пайдо бўлганлиги ва маълум бир 
ўзгаришлар юз берганлигини қайд этиш мумкин.
Келтирилган маълумотлардан кўриш мумкинки, Хива хонлиги ташкил 
топган давридан бошлаб, Марказий Осиё минтақасидаги сиёсий, ижтимоий-
иқтисодий жараёнларнинг фаол иштирокчиси сифатида кенг миқёсли ташқи 
алоқалар олиб борган. Бу жараёнда хонликнинг ташқи алоқалар механизми, 
жумладан, «элчилик хизмати» қатъий шаклларга ва мазмун-моҳиятга эга 
бўлиб борган.
Диссертациянинг «Хива хонлигининг ташкил топиш жараёнида