Ўзбекистон республикаси фанлар академияси тарих институти ҳузуридаги илмий даражалар

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Мавжуд адабиётлар таҳлили 
кўрсатадики, Хива хонлигининг сўнгги ўрта асрларда Бухоро ва Қўқон 
хонликлари, Қозоқ жузлари ҳамда Эрон давлати билан ўзаро алоқалари 
тарихига доир комплекс тадқиқот бугунги кунга қадар амалга оширилмаган. 
Лекин, катта ҳажмдаги илмий адабиётлар кластерида олинган мавзунинг у 
ёки бу масалалари, жиҳатлари ва даврлари ўз аксини топган бўлиб, улар 
ҳудудий ва муаммовий жиҳатдан олтита гуруҳга ажратиб таҳлил этилди.

---

8 
Хива хонлигининг Россия билан ўзаро муносабатлари тарихи нисбатан 
кенг ўрганилган йўналиш ҳисобланади. Бу ишлар, асосан, Россия ва Хива 
хонлиги ўртасидаги иқтисодий алоқаларни ўрганишга ҳамда кўп ҳолларда 
икки давлат ўртасидаги муносабатларда манфаатли томонни аниқлашга 
қаратилган. 1990 йилдан бошлаб, ушбу йўналишда бир қатор тадқиқотлар 
пайдо бўлдики, улардаги Россия-Хива сиёсий-дипломатик муносабатлари, 
уларни боғловчи карвон йўллари, «дипломатик протокол» масалалари ҳамда 
минтақадаги геосиёсий ҳолатга доир маълумотлар нафақат илмий, балки 
амалий жиҳатдан ҳам аҳамиятга эга. 
Хива хонлигининг Эрон давлати билан олиб борган ўзаро муносабатлари 
энг кам ўрганилган мавзу бўлиб, мавжуд ишларнинг аксарияти даврий 
жиҳатдан XIX аср билан чегараланган. Хива хонлиги ва Эрон ўртасидаги 
дипломатик ҳамда ҳарбий-иттифоқчилик алоқаларига доир маълумотлар 
Россиянинг Эрон ва Туркманистон билан алоқаларини, шунингдек, Эрон, 
туркманлар ва Туркманистоннинг умумий тарихини ўрганишга бағишланган 
ишларда ҳам келтирилган.
Хива хонлиги ва Қозоқ жузлари алоқалари тарихининг турли жиҳатлари 
Қозоғистоннинг умумий тарихига бағишланган тадқиқотларда кўпроқ ўз 
ифодасини топган. Улар Қозоқ жузларининг Россия ва бошқа ҳудудлар билан 
ўзаро алоқаларига доир масалалар қаторида Хива хонлиги тарихининг турли 
жиҳатларини ҳам акс эттиради. Шу билан бирга, мазкур ишларнинг 
аксарияти 
асосан 
Қозоғистон 
ёки 
Россия 
тарихини 
ўрганишга 
бағишланганлиги боис, Хива хонлигига доир тарихий воқеаларни талқин 
қилишда баъзи хронологик номутаносибликлар ва чалкашликлар мавжуд. 
Шунингдек, турли тарихий маълумотларни таҳлил қилиш жараёнида Хива 
хонлигининг манфаатлари эътибордан четда қолганки, бу аксарият ҳолларда 
масалага бир ёқлама ёндашувни келтириб чиқарган ҳамда кўплаб 
саволларнинг очиқ қолишига сабаб бўлган.
Хива, Бухоро ва Қўқон хонликларининг ўзаро дипломатик алоқалари
махсус тадқиқот доирасида ўрганилмаган. Бир нечта илмий мақола ҳамда 
Хоразмда тарихнавислик ёки Қўқон хонлиги тарихига бағишланган умумий 
ишларда масаланинг айрим жиҳатлари ўз аксини топган. 
Дипломатия тарихи ва назариясига бағишланган ишлар олинган мавзу 
борасида, хусусан, Хива хонлигида дипломатик институтларнинг умумий ва 
ўзига хос жиҳатлари, шунингдек, уларнинг муҳим босқичлари ва шакллари 
юзасидан тегишли хулосалар чиқаришга имкон берди.
Тадқиқотда Хива хонлиги ташқи алоқаларининг ўзига хос жиҳатлари 
ҳамда асосий омилларини аниқлашда мамлакатнинг сиёсий ва ижтимоий-
иқтисодий ҳаётига доир ишлардан ҳам фойдаланилди. Амалга оширилган 
тарихшунослик таҳлили XVI-XIX аср 70-йилларида Хива хонлиги ташқи 
алоқалари тарихини комплекс тарзда тадқиқ қилиш ҳам илмий-назарий, ҳам 
илмий-амалий жиҳатдан зарур эканлигини кўрсатади. (тадқиқотнинг 

---

9 
ўрганилиш даражаси ҳақида диссертациянинг 1-бобида батафсил маълумот 
берилган).