Ўзбекистон республикаси фанлар академияси тарих институти ҳузуридаги илмий даражалар
Download 0.88 Mb. Pdf ko'rish
|
xvi xix asrning 70-jillarida xiva xonligi tashqi aloqalari tarixi
|
Хива хонлиги ва Қозоқ жузлари ўртасидаги алоқалар. XIX асрда
Марказий Осиё минтақасидаги вазиятни шакллантирган бир қатор омиллар, жумладан, Хива хонлиги ташқи алоқаларининг характерига катта таъсир кўрсатган ва бу даврда кучайган «Россия омили» Хива хонлиги ва Қозоқ жузлари ўртасидаги алоқаларда яққолроқ намоён бўлган эди. Муаммо шунда эдики, расмий жиҳатдан «рус фуқаролиги»да бўлган Кичик Қозоқ жузи ва Сирдарё бўйларидаги бир қанча қозоқ уруғларини Россия империяси ҳукумати «бизнинг қозоқларимиз» деб, ҳисобларди. Хива хонлари эса, қозоқ уруғлари жойлашган ва тарихан хонлик таркибида ёки унга туташ бўлган ушбу ҳудудларга ўз даъволарини билдириб, солиқ (закот) олишни ҳамда 57 Бекжонов И., Полвонов Н. Муқаддима / Хоразм сафари кундаликлари. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2009. – Б. 6. 35 уларнинг ички ишларига аралашишни давом эттиришар эди. Россия империяси ҳукуматининг Қозоқ жузлари бошқаруви борасида қўллаган кескин чоралари, жумладан 1824 йилда «хонлик институти»ни тугатиш бўйича олиб борган сиёсати, Қозоқ хонлари ва кўплаб уруғ бошлиқларини Хива хонлари билан ҳамкорлик қилишга ундаган. Маълумотлар кўрсатдики, XIX асрдаги мураккаб шароитда Хива хонлари давлат мустақиллигини сақлаб қолиш, Россия империясининг тазйиқлари, ҳатто қуролли таҳдидларини қайтариш ҳамда мамлакатнинг иқтисодий имкониятларини кенгайтириш, ўз ўрнида ҳукмрон доираларнинг моддий манфаатларини ҳимоя қилиш ва хон хазинасини тўлдириш йўлида кенг миқёсли ташқи сиёсат олиб борганлар. Ўз даврига хос турли усуллардан фойдаланган Хива хонлари қўшни мамлакат ва халқлар билан ташқи алоқаларини олиб борар экан, вазият тақозосига кўра, кези келганда ҳужумга ўтиб, кези келганда ортга чекиниб, ўрни келганда дипломатик келишувлар орқали ўз муносабатларини барқарорлаштириб борганлар. ХУЛОСА 1. XV аср охири – XVI асрнинг бошлари Марказий Осиё минтақасида янги давлатларнинг, жумладан, Бухоро, Хива ва Қозоқ хонликлари, Эронда Сафавийлар давлатининг ташкил топиши ҳамда кучлар нисбатининг тез-тез ўзгариб туриши билан характерланади. 2. Хива хонлигининг ташкил топиш жараёни, бевосита, Хоразмдаги юқори табақа вакилларининг Эрон Сафавийлари, Бухоро Шайбонийлари ва Дашти Қипчоқдаги Арабшоҳийлар хонадони билан олиб борган ўзаро муносабатларига чамбарчас боғлиқ равишда кечган. Бу жараёнда Дашти Қипчоқдаги кўчманчи ўзбек уруғлари билан йўлга қўйган анъанавий алоқалар муҳим ўрин тутган ва уларнинг 1511 йилда Хоразмга кириб келиши истилочилик ҳаракати эмас, балки маҳаллий амалдорлар ва аҳоли билан ҳамкорликда амалга оширилган ижтимоий-сиёсий тадбир бўлган эди. 3. Ўзаро сулолавий курашлар ва ички зиддиятларни бартараф этишда кучли таянчга эга бўлиш, мамлакат мустақиллигини ҳимоя қилиш, марказий ҳокимиятни ва унинг халқаро майдондаги мавқеини мустаҳкамлаш эҳтиёжи, икки давлат ўртасидаги уруш ҳолатида учинчи давлатнинг бетарафлигини таъминлаш заруратлари – Хива хонлигининг бошқа мамлакатлар билан алоқаларини йўлга қўйиш ва мустаҳкамлашни тақозо этган муҳим омиллар эди. 4. Ўтроқ маданиятнинг кўчманчи Дашт ҳамда Эрон давлатчилигининг бошқарув анъаналари билан ўзаро таъсир ҳолатлари Хива хонлигида олий ҳукмдорнинг тахтга ўтириши ва ҳокимият легитимлигини таъминлашда муҳим ўрин тутган қоидаларда ўз аксини топган. Бухоро ва Қўқондаги каби Хива хонлигида ҳам кенг қўлланилган олий ҳукмдорни расман эълон қилиш анъанаси билан боғлиқ бўлган «хон кўтариш» маросими бу ерда нафақат Дашти Қипчоқдан кириб келган Арабшоҳийлар даврида шарт қилиб 36 қўйилган, балки улардан кейин ҳокимиятга келган маҳаллий Қўнғиротлар сулоласи даврида ҳам ўз аҳамиятини сақлаб қолган. 5. Хоразмда Арабшоҳийлар даврида жорий этилган бошқарувнинг улус тизими ўз ҳудудларини кенгайтириш ва даромадлироқ мулкларни эгаллашга интилган султонлар ўртасидаги ўзаро курашни авж олдирган. Бу курашларда Хоразм султонлари кўпинча Бухоро хонлари ёки Эрон шоҳларига мурожаат этиб, улар билан ҳарбий-иттифоқчилик алоқаларини олиб боришган. 6. Мовароуннаҳрда марказлашган давлатни ташкил этиш учун ҳаракат олиб борган Бухоро ҳукмдорларининг Хоразм ва Хуросон ҳудудларини ҳам қўл остига киритишга интилишлари Хива хонлиги ва Эронни ягона мақсад, яъни Бухоро Шайбонийларига қарши кураш йўлида бирлаштирган эди. Бухоро хони Абдуллахон II (1557-1598)нинг уюштирган ҳарбий юришлари бутун минтақадаги кучлар нисбатига таъсир кўрсатиб, Хива хонлигининг Эрон билан ўзаро алоқаларини янада мустаҳкамлаган. Бу муносабатлар Хива хони Ҳожи Муҳаммадхон даврида (1558-1602), айниқса, энг юқори чўққига чиққан. 7. Аксарият илмий адабиётларда Ўрта Осиё хонликларининг Эрон билан ўзаро алоқаларига диний қарама-қаршилик, яъни шийа-сунний зиддияти жиддий таъсир кўрсатганлиги таъкидланса-да, бирламчи манбалардаги маълумотлар XVI – XVIII асрлардаги ўзаро кураш ҳолатлари аслида, икки ҳудуд ўртасидаги чегарадош ерлар, хусусан Хуросон учун олиб борилган сиёсий рақобат, XIX асрда эса, ҳукмрон доираларнинг иқтисодий манфаатлари билан боғлиқ бўлганлигини кўрсатади. 8. XVIII аср бошларидан то XIX асрнинг 70-йилларига қадар сиёсий беқарорлик ҳукм сурган хонбози даврида, яъни «қўғирчоқ хон» сифатида Хива хонлиги тахтига ўтқазилган чингизий султонларининг тез-тез алмашиб туриш ҳолати бевосита, ҳокимият легитимлиги ва ҳукмдор мавқеининг мустаҳкамлигини таъминлашда муҳим ўрин тутган «чингизийлар омили» билан боғлиқ бўлган. 9. Хива ва Бухоро хонликларининг ўзаро алоқаларига сезиларли таъсир қилган омиллардан бири - бу икки хонликда ҳам тез-тез бош кўтариб турган ички мухолиф кучларга қўшни хонлик томонидан ҳарбий-сиёсий кўмак берилиши эди. «Марв масаласи», яъни Марв вилояти ва унинг атрофидаги ҳудудлар борасидаги сиёсий рақобат ҳамда бу ерда истиқомат қилувчи туркман уруғларининг гоҳ у, гоҳ бу томонга ён босиб, икки ёқлама ҳаракат олиб борганликлари жиддий оқибатларга олиб келар эди. 10. Бухоро – Қўқон муносабатларидаги зиддиятли ҳолат Хива ва Қўқон хонликларини ўзаро дўстлик алоқаларини ушлаб туришга ундаган. Кўп ҳолларда Хива хонлиги қўшинларининг Бухоро ҳудудларига юриши, Қўқон хонлигига ҳужум қилган Бухоро ҳукмдорларини ҳарбий ҳаракатларни тўхтатишга мажбур этар, бу билан вазиятни Қўқон хонлиги фойдасига ҳал қилар эди. 37 11. Чегарадош ҳудудларга уюштирилган ўзаро «оломон» юришлари оқибатида кўплаб асирларнинг қўлга олиниши, Ўрта Осиё, жумладан Хива бозорларида авж олган қул савдоси, Хуросоннинг чегарадош ҳудудлари борасидаги рақобат, инглиз ва рус ҳукуматларининг аралашуви – XIX асрда Хива хонлиги ва Эрон ўзаро муносабатларига таъсир кўрсатган асосий омиллар эди. Шу жиҳатдан, бу даврда Хива – Эрон дипломатик алоқаларининг асосини асирларни озод қилиш, қул савдосига барҳам бериш каби масалалар ташкил этган. 12. Россия империяси ва Англия давлатининг кучайиб бориши Хива хонлиги учун қанчалик жиддий хавф бўлса, Эрон манфаатларига ҳам шунчалик даражада катта таъсир кўрсатган. Шу боис, Хива – Эрон муносабатларининг ҳеч бўлмаганда, бетараф (нейтрал) ҳолатда сақлаб турилиши ҳар икки давлат учун ҳам керак эди. 13. XIX асрда Марказий Осиё минтақасидаги вазиятни шакллантирган бир қатор омиллар, жумладан, Хива хонлиги ташқи алоқаларининг умумий ҳолатига катта таъсир кўрсатган, айниқса, бу даврда кучайган «Россия омили» Хива хонлиги ва Қозоқ жузлари ўртасидаги алоқаларда яққолроқ намоён бўлган эди. Россия империяси ҳукуматининг Қозоқ жузлари бошқаруви борасида қўллаган кескин чоралари, шунингдек, аҳоли юқори табақасининг кўпгина имтиёзлардан маҳрум этилиши Қозоқ султонлари ва кўплаб ботирлар, яъни уруғ бошлиқларини Хива хонлари билан ҳамкорлик қилишга ундаган. 14. Хива хонлигида «элчилик хизмати»нинг шаклланиш босқичлари дунё тажрибаси билан ўзаро боғлиқликда кечган. XVI – XVII асрларда анча аниқ шаклларга эга бўлиб, XVIII – XIX асрларда қатъийлашиб борган «дипломатик этикет»нинг асосий қоидалари ташқи алоқаларни олиб боришда белгиланган тартибга қатъиян бўйсунишни талаб қилган. 15. Бирламчи манбалардаги маълумотлар Хива хонлиги ўзининг геостратегик жойлашуви ва иқтисодий имкониятларига кўра, XVI – XIX асрларда минтақадаги деярли барча сиёсий воқеаларнинг бевосита иштирокчиси сифатида кенг миқёсли ташқи алоқалар олиб борганлигини тасдиқлайди. Тадқиқот жараёнида чиқарилган хулосалар асосида қуйидаги таклиф ва Download 0.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|