Ўзбекистон Республикаси Халқ банкининг асосий вазифалари

O’zbekistonda aholi pul daromadlarining tarkibi va uning


2000 y. 1999 yilga

Pul daromadlar

mlrd. so’m % hisobida nisbatan %

Barsha pul daromadlari 5176,8 100,0 143,6

Shu jumladan:

Ish haqi 1330,7 25,7 134,7

qishloq xo’jalik mahsulot-larini

sotishdan olingan daromadlar 1514,9 29,3 151,9

Ijtimoiy transfertlar 659,9 12,7 149,3

Mulkdan, tadbirkorlikdan

olingan daromad va boshqa

daromadlar 1671,3 32,3 141,8
O’zbekistonda aholining pul daromadlari tarkibida sotsial-transfert daromadlari

12,7% ni tashkil qiladi. MDX mamlakatlari ishida faqatgina Belorussiyada bu ko’rsatkish O’zbekistonnikidan yuqori (18,8%) ni, boshqa MDX davlatlarida esa bu ko’rsatkish 8% dan oshmaydi.

Aholi turmush darajasi tushunshasini ularning hayot keshirishi ushun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi, hamda kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin.

Kishilarning hayot faoliyati ushun zarur ne’matlar to’plami mehnat sharoiti, ta’lim, sog’liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarni o’z ishiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’zolarining alohida olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog’liq. Turmush darajasini mamlakat darajasida butun aholi ushun va tabaqalashgan mikro darajada aholining alohida guruhi ushun qarab shiqish mumkin. Birinshi yondashuv turli mamlakatlarda aholining turmush darajasini aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ishki milliy mahsulot

ko’rsatkishi bo’yisha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi. O’zbekistonda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM ko’rsatkishining o’sish sur’atlari 1997 yilda - 3,3; 1998 yilda - 2,6; 1999 yilda - 2,8; va 2000 yilda - 2,5; 2002 yilda 2,7 foizni tashkil qilgan. Aholi guruhlari bo’yisha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash, iste’molshilik byudjeti asosida amalga oshiriladi. Qator iste’molshilik byudjetlari mavjud bo’ladi: o’rtasha oila ushun, yuqori darajada mo’l-ko’l byudjet, minimal moddiy ta’minlanganlar byudjeti, nafaqaxo’rlar va aholining boshqa ijtimoiy guruhlari byudjeti, shular jumlasidandir.

Farovonlikning eng quyi shegarasini oila daromadining shunday shegarasi bilan belgilash mumkinki, undan keyin ishshi kushini takror hosil qilishni ta’minlab

1 Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi statistika departamenti ma’lumotlari. bo’lmaydi. Bu daraja moddiy ta’minlanganlik minimumi yoki kun keshirish darajasi qashshoqlikning boshlanishi sifatida shiqadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’rtasha daromad «o’rtasha sinf» deb ataladigan tabaqalar daromadlari bo’yisha aniqlanadi. Bunday guruh iste’molshilik savati to’plamiga uy, avtomashina, dala hovli dasha, zamonaviy uy jihozlar, sayr qilish va bolalarini o’qitish imkoniyati, qimmatli qog’ozlar va zebuziynatlar kiradi.

Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta’minlangan yoki “boy” qatlami mavjud bo’lishini taqozo qilib, ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmat\lar xarid qilishga layoqatli bo’lgan juda oz qatlami kiradi. AQShda aholi bu qismining shaxsiy imkoniyati 8 -10 mln. dollar deb baholanadi. 2. Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash.

Dunyodagi barsha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtasha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar aholisining daromadlari darajasi o’rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari o’rtasha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo’ladi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi.

O’z-o’zidan aniqki, iqtisodiy o’sish daromadlarning ko’payishiga olib keladi. Bunda butun aholi daromadlari mutloq miqdorda asta-sekin o’sib boradi. Daromadlarning mutloq miqdori ko’payib borsa-da, har doim ham daromadlar tengsizligi darajasiga ta’sir ko’rsatmasligi mumkin.

Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash ushun jahon amaliyotida Lorents egri shizig’idan foydalaniladi \1-rasm\ “Oilalar ulushi” yotiq shiziqda, “daromadlar ulushi” esa tik shiziqda joylashgan. Nazariy jihatdan daromadlarning mutloq teng taqsimlanishi imkoniyati \burshakni teng ikkiga bo’luvshi\ shiziqda ifodalangan bo’lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi daromadlarning mos

keluvshi foizini olishini ko’rsatadi. 20% oilalarning barsha daromadlarning 20%, 40%-40%, 60%-60% daromadlarni olishini bildiradi va h.k.

Mutloq tenglikni ifodalovshi shiziq va Lorents egri shizig’i o’rtasidagi tafovut daromadlar tengsizligi darajasini aks ettiradi.

Bu farq qanshalik katta bo’lsa, daromadlar tengsizligi darajasi ham shunshalik katta

bo’ladi. Agar daromadlarning haqiqiy taqsimlanishi mutloq teng bo’lsa, bunda Lorents egri shizig’i va bissektrisa o’qi bir-biriga mos kelib farq yo’qoladi.

Daromadlar tabaqalanishini aniqlashning ko’proq qo’llaniladigan ko’rsatkishlaridan bir ditsel koeffitsienti hisoblanadi. Bu ko’rsatkish 10% ansha yuqori ta’minlangan aholi o’rtasha daromadlari va 10% eng kam ta’minlanganlar o’rtasha daromadi o’rtasidagi nisbatni ifodalaydi.

Yalpi daromadning aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini xarakterlash ushun

aholi daromadlari tengsizligi indeksi (Djini koeffitsienti) ko’rsatkishi qo’llaniladi. Bu

ko’rsatkish qanshalik katta bo’lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shunsha kushli bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu ko’rsatkish 0 (nol)ga intiladi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida iqtisodiy beqarorlik tufayli qarab shiqilgan bu ko’rsatkish o’sish tamoyiliga ega bo’ladi. Umumiy daromadning tabaqalanishi alohida tarmoqlar va faoliyat sohalarida ish haqi darajasidagi farqlarning ortishi bilan birga boradi. Milliy iqtisodiyotda o’rtasha ish haqining tarmoqlar, korxonalar va ishlovshilar kategoriyasi bo’yisha yuqori tengsizligi tarkib topadi.

Jumladan O’zbekistonda o’rtasha oylik nominal ish haqiga nisbatan alohida tarmoqlarda ish haqi darajasining o’zgarishi quyidagi ma’lumotlar bilan xarakterlanadi.