Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

5.3 Ўқитувчилар учун ўқув семинари: “Чекиш аралашмалари” 
Мақсад: 
- болалар ва ўсмирлар томонидан психофаол моддаларни истеъмол қилишнинг 
олдини олишга қаратилган ўқитувчилар учун профилактика ва маърифий 
ресурсни шакллантириш.
Вазифалар: 
-чекиш аралашмалари ҳақидаги билимлар бўйича ўқитувчиларнинг психологик-
педагогик саводхонлигини ошириш; 
Назарий билимлар: 
Биринчи гуруҳ табиий ўсимликлардан ташкил топган аралашмаларни ўз 
ичига олади. Ўтлар маълум нисбатларда бир-бири билан аралаштирилади ва 
"истеъмол қилиш таъсири" деб аталади. Келинг, энг кенг тарқалганлари билан 
танишиб чиқсак. 
Маврак гиёҳли ўсимлиги баргларидан психоактив галлюциноген олинади. У 
инсон танасига чекиш ёки салвиясини чайнаш пайтида киради. Таъсир кучи 
чекилганда 2 дан 10 минутгача, чайналганда 15 минутдан 2 соатгача давом этади. 
Фаол модданинг дозасига қараб галлюцинацияларнинг давомийлиги ортади. 
Мастлик ҳолатида бўлган одам ўз ҳаракатларини етарли даражада баҳолай 
олмайди, ваҳима ҳуружлари бўлиши мумкин. Чекиш пайтида назоратни 
йўқотиш ёнғинга олиб келиши мумкин. Ўз кечинмаларининг тўғрилигини 
танқидий баҳоламаслик ўз-ўзига зарар етказиши ёки бошқаларга қаратилган 
тажовузга олиб келиши мумкин. 
Кичик Гавайя дарахтсимон атиргули (Argyreianervosa), ушбу оилага кирувчи 
ўсимликлар ичидаги психоактив моддаларнинг энг юқори концентрациясига эга 
бўлишига қарамай, унинг галлюциноген хусусиятлари ўтган асрнинг 60-
йиллардагина кашф этилган. Уруғларни оғиз орқали истеъмол қилишнинг 
таъсири ЛСД билан солиштириш мумкин. Ушбу модданинг таъсири одатда 
"характерли психика" деб таърифланади. Эффект визуалдир, кўзлар очиқ бўлса, 
баъзи бўшлиқлар ўзгаради ва кўзлар ёпиқ бўлса нақшлар кўринади. Вақтинчалик 
ва фазовий идрок жиддий равишда бузилган, галлюцинациянинг одатий 
ҳиссиётини келтириб чиқаради; "Беш дақиқа бир соатга ўхшайди, бир соат эса 
беш дақиқага ўхшайди." Заҳарланишнинг давомийлиги 4 дан 12 соатгача ўзгариб 
туради, кейинги таъсирлар тахминан бир кун давом этади. Ҳаракат баъзан 
ошқозон безовталиги, кўнгил айниши ва қайт қилиш билан бирга келади, жуда 
тез-тез вазоконстрикция туфайли мушакларнинг заифлиги ва бош айланиши 
мавжуд. Агар ҳомиладорлик пайтида истеъмол қилинса, бачадон қисқаришига 
олиб келиши мумкин. 
Чекиш аралашмаларининг иккинчи гуруҳи лабораторияда тайёрланган 
кимёвий моддалар (синтетик каннабиноидлар) билан ишланган ўтлар 
аралашмасидир. Уларга сабзавот, ўсимлик воситалари, ўсимлик мойлари, турли 
хил лаззатлар (асал, ванил, ментол) экстрактлари киради. Ҳар бир чекиш 

---

аралашмаси ўз таркиби бўйича ноёбдир. Энди марихуананинг эйфорияга олиб 
келадиган синтетик аналогларидан ташқари, уларга галлюциногенлар қўшилади, 
бу нафақат танага жиддий токсик таъсир кўрсатишга, балки гиёҳвандликнинг тез 
ривожланишига олиб келади. Ҳозирги кунда JWH чекиш аралашмалари ёшлар 
орасида энг кўп талабга эга (жаргонда – план, живиc, спайc, микс, ўт, кўкатлар, 
китоб, журнал, бошлар, бошчалар, палич, қаттиқ, юмшоқ, қуруқ, кимё, 
пластмасса, пичан, ёпишқоқ, олча, шоколад, тўкилувчи, рега, тутун, яшил 
байроқ, ляпка, плюха ва бошқалар). Сотувчилар ва истеъмолчилар 
аралашмаларни таъсирнинг таъсир кучи ва давомийлиги бўйича кучли, ўрта ва 
кучсизларга бўлишади. 
Қоида тариқасида, ёш истеъмолчилар тайёр дори-дармонларни қабул 
қилишади. Турли найлар, қўлда ўралган сигареталар чекиш орқали истеъмол 
қилинади. Баъзан улар арома чироқда ёндирилади, кейин хонадаги ҳар бир киши 
хушбўй тутуннинг психик (галлюциноген) таъсирини бошдан кечириш 
имкониятига эга. Тажрибали аралаш истеъмолчилар томизгич, банка ёки шиша 
орқали чекишлари одатий ҳол, буларнинг барчаси марихуана ва гашиш 
чекувчилар тажрибасидандир. Энг кенг тарқалган фойдаланиш турларидан бири 
тешикли кичик пластик шишадир (агар мактаб ҳожатхоналарида куйган тешикли 
шишалар топилса, бу мактабда гиёҳванд моддалар ишлатилаётганининг энг 
ишончли белгисидир). Улар чекадиган найчаларни одатда ўзларида сақлайдилар 
ва улар жуда ёмон ҳид чиқаради. Баъзан, уйга боришдан олдин, ўсмир бундай 
найчани кириш жойида (туйнукда) қолдиради.!! 99% ҳолларда чекиш 
аралашмаларини истеъмол қилишни аввалдан сигарет чекадиганлар бошлайди. 
Чекиш 
аралашмаларидан 
фойдаланилгандаги 
белгилари 
(дозага, 
интоксикация босқичига, фойдаланиш тажрибасига қараб): 
• Кўз қорачиғи кенгайган ёки (камдан-кам ҳолларда) торайган 
• Кўзнинг оқлари хиралашган ёки қизарган (шунинг учун улар ўзлари билан 
«Визин» ва бошқа кўз томчиларини олиб юришади) 
• Эмоционал ҳаракт фаоллигининг ошиши 
• Иштаҳанинг ошиши 
• Оғизнинг қуриши 
• Юз рангининг синиқиши 
• Галлюцинациялар, даҳшатли тушлар 
• Агрессия 
• Юрак уришининг тезлашиши 
• Диққатни жамлай олмаслик 
• Идрок этишнинг бузилиши 
• Бошқариб бўлмайдиган кулиш 
• Ташқи дунё билан алоқани бутунлай йўқотиш 
• Ўз-ўзини назорат қилишни йўқотиш 
• Координациянинг бузилиши 
• Нутқ нуқсони (летаргия, чўзилган лента эффекти) 
• Фикрлашда тормозланиш (ахмоқлик) 

---

• Ҳаракатсизлик, тўлиқ сукунат билан бир ҳолатда қотиб туриш (агар кўп 
чекиб юборган бўлса, 20-30 дақиқа давомида). Аралашмаларни бир неча кун 
ёки ундан кўпроқ вақт давомида фойдалангандан сўнг, одамда умумий 
жисмоний ҳолатнинг пасайиши, диққатни жамлашнинг етишмаслиги, апатия, 
уйқу бузилиши, кайфиятнинг ўзгариши (бир вазиятдан иккинчисига).