Ўзбекистон республикаси халқ

Giyohvandlikda shaxsning psixologik va fiziologik o‘zgarishlari. Lanjlik, 
passivlik, jizzakilik, irodasizlik, hissiyot o‘zgaruvchanligi, xudbinlik, qiziqish 
doirasining torayishi, o‘z qilmishlariga bo‘lgan tanqidiy munosabatning pasayishi 
xosdir. Giyohvandning tashqi qiyofasi ham o‘zgaradi: yuzi sarg‘ish-zahil tus oladi, 
terisi quruqlashadi, ko‘z qorachiqlari ingichkalashadi, arterial qon bosimi pasayadi, 
jinsiy funksiya o‘cha boshlaydi, ich ketishlar yoki ich qotishlar yuz beradi. Yaqqol 
aks etgan giyohvandlikda qo‘llar qaltirashi, sekinlashgan yoki tushunarsiz nutq 
kuzatiladi. Abstinensiyada xavotir, g‘am-g‘ussa, ba’zan suitsidal urinishlar, 
bo‘g‘inlar, belning tez-tez og‘rishi, taxikardiya, nafas olish tezlashuvining, tana 
haroratining ko‘tarilishi, qayt qilish, ich ketishi, titrash xosdir. Garchi 
giyohvandlikning o‘tishi va bashorati, qoidaga ko‘ra, alkogolizmga nisbatan 
jiddiyroq bo‘lsada, uning yuzaga kelishining ko‘plab shart-sharoitlari va shaxsni 
qiziqtiruvchi xususiyatlari giyohvandlik va alkogolizm uchun umumiy hisoblanadi. 
Giyohvandlikning alkogolizmga nisbatan og‘irligi (kamroq darajada) shaxsning 
moyillik xususiyatlariga va iste’mol qilinayotgan moddaning kimyoviy va 
farmakologik xossalariga (ko‘proq darajada) uning fiziologik va ruhiy qaramlikni 
yuzaga keltirish layoqatiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, giyohvandlikning 
mohiyati morfin, kokain, geroin kabi kuchli narkotiklar iste’mol qiluvchi shaxslar 
va stimulyatorlar, barbituratlar, kannabis va boshqalarni iste’mol qiluvchilarda bir 
xil bo‘lmaydi. Giyohvandlikning og‘irligi shuningdek, yosh va jinsga bog‘liq. 
Narkotiklar va alkogol qabul qilish ko‘pincha hayotiy ehtiyojlarga nisbatan o‘rin 
bosuvchi rol o‘ynaydi. Ularning yordami bilan individ kundalik g‘am-
tashvishlardan uzoqlashadi. Mazkur psixologik tadqiqotlar bo‘yicha giyohvandlar 
va alkogoliklar o‘zi haqida past fikrga egadirlar va o‘zlariga ishonmaydilar. Doimo 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan omadsizliklar yuzasidan xavotirda bo‘lgan holda, tanqidni 
o‘zlariga og‘ir oladilar va doimiy maqtovlar va rag‘batlantirishlarga muhtojdirlar. 
Ko‘pincha ular narkotiklar va alkogolni xavotirni bosish, salbiy tashvishlar yoki 
depressiyadan chalg‘ish uchun iste’mol qiladilar. Giyohvandlik yuzaga kelishida 
oila alkogolizm rivojlanishiga nisbatan kamroq rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, er-
xotinning biri giyohvand bo‘lgan holda ikkinchisini giyohvandlikka jalb qilish 
hollari ham ko‘p uchrab turadi. Alkogolizm 
–
etilli alkogolga o‘rganish va 
keyinchalik alkogol unga ruhiy va fiziologik jihatdan qaram bo‘lib qolishdan, iborat 

---

114
bo‘lib, somatik va ruhiy sog‘liqni buzadi, boshqa odamlar bilan nizolarni keltirib 
chiqaradi, ijtimoiy va iqtisodiy holatning yomonlashuviga olib keladi. 
Alkogolga o‘rganib qolish holati mavjud bo‘lib, ichuvchi odam ichimlik 
miqdorini nazorat qilish va hatto ichish to‘g‘ri kelmaydigan vaziyatlarda uni 
iste’mol qilishni vaqtincha to‘xtatishga qodir bo‘ladigan maishiy alkogolizm va 
yuqorida qayd etilgan imkoniyatlari yo‘qoladigan surunkali alkogolizmga ajratiladi. 
Bunday hollarda alkogolga ishtiyoqlilik o‘zgaradi va kerakli samaraga erishish 
uchun uning miqdorini sekin-asta oshirishga to‘g‘ri keladi. Keyinchalik chidamlilik 
pasayadi va alkogolning nisbatan kam miqdorida ham mastlik yuzaga keladi. 
Alkogolizmning quyidagi sotsiopsixologik mezonlari ajratiladi: subyekt ertalabdan 
alkogolli ichimlik ichib olmasa, ishni bajara olmaydi (aks holda unda abstinensiya 
ko‘rinishlari rivojlanadi); u iste’mol qilinayotgan ichimliklar miqdorini boshqara 
olmaydi va tanaffuslar qilish qiyin bo‘ladi yoki iloji bo‘lmaydi; amnestik mastlik 
holatlari mavjud bo‘ldi (alkogol o‘z axloqi ustidan nazoratni yo‘qotadi va kelgusida 
u haqda eslay olmaydi); va nihoyat, mastlik davrlari yuzaga kelsa, mast holda 
takroran huquqbuzarliklar sodir etsa, muntazam ravishda ishlash imkoniyati 
yo‘qoladi va oilaviy munosabatlar buziladi. Ta’kidlash joizki, ushbu mezonlar 
giyohvandlar uchun ham xosdir. 
Alkogolizmning psixologik tadqiqotlarida ilgari Freyd bolalik yoshida 
aniqlangan va keyinchalik saqlanib qolgan lablarning konstitutsional erotizmiga ega 
bo‘lgan o‘g‘il bolalar ulg‘ayganlarida ifodalangan ichish va chekishga bo‘lgan 
istaklarini yaqqol namoyon qilishgan. Keyn Abraxam alkogolizm va shahvoniylik 
o‘rtasidagi psixologik aloqa to‘g‘risidagi batafsil hisobotni taqdim qilgan. Uning 
fikricha, alkogolizm sublimatsiyaga layoqatlilikni yemiradi. Natijada alkogol 
shaxsda yana erta siqib chiqarilgan bolalar shahvoniyligining eksgibitsionizm, 
sadizm, mazoxizm, insest va gomoseksualizm kabi ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi. 
Abraxamning faraz qilishicha, ramziy mazmunda spirtli ichimlik iste’mol qilish 
alkogolikdagi shahvoniy faollikning o‘zidir. Biroq, pirovard natijada alkogolizm 
jinsiy zaiflikka olib keladi, buning asosida rashk xom xayollari paydo bo‘ladi. 
Paranoyya holatini tahlil qilib, Freyd alkogolli rashk gallyutsinatsiyasini mizojning 
latent besoqolbozligining ongsiz harakati deb tushuntiradi. 
Ijtimoiy nazariya tarafdorlarining ta’kidlashicha, alkogol ijtimoiy muloqot 
jihatidan odamlar o‘rtasida vositachi hisoblanadi va jamiyat bilan munosabatlarni 
aniqlashtirish uchun ichki vosita kabi qo‘llaniladi. Haqiqatdan ham, bir tomondan, 
alkogol sotsium tomonidan ma’qullanmaydigan qilmishlar sodir etilishini 
yengillashtirgan holda ijtimoiy me’yorlar, yo‘l-yo‘riqlar va ta’qiqlarning 
ahamiyatini pasaytiradi, boshqa tomondan esa – ruhiy o‘zini ajratish va xom 
xayollarni o‘stirishga imkoniyat beradi. Shuning uchun, alkogol iste’mol qiluvchi 
odam, tashqaridan qaraganga nisbatan jamiyatga ancha kuchliroq bog‘langan 
bo‘ladi. Bunday holda, alkogol iste’mol qilish ko‘tarilgan, hatto ortiqcha o‘zini 
nazorat qilish, ichki ta’qiqlar va ruhiyatidagi ota o‘rnining ahamiyati bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Bunday odamlar doimiy ravishda ularga ichidan bo‘shanish imkonini 
bermay, o‘zlarining tinch qo‘ymayotgan ichki “kerak” va “mumkin emas”lari bilan 
munosabatlarni aniqlab boradilar. Ular uchun bu o‘zini nazorat qilishdan hatto 

---

115
mastlik holatida ham “o‘zini qo‘lga olish”ga bo‘lgan urinishlar bilan bir vaqtda 
undan qutulishga intilishga xosdir. Bir vaqtning o‘zida alkogol aybdorlik tuyg‘usi, 
depressiya, chiqib ketishga yo‘l yo‘qligini his qilish va jazo g‘oyasi - bostirilgan 
jinsiy aloqaning ushbu zaruriy yo‘ldoshlariga bog‘liq bo‘ladi. Mualliflarning 
fikricha, ong ostida ildiz otgan aybdorlik tuyg‘usi tug‘ilgan vaqtdagi jarohatga 
bevosita aloqador bo‘lib, qandaydir aniq hayotiy holatlar natijasida kelib chiqqan 
hisoblanmaydi. Alkogolik uchun aybdorlik yukidan ozod bo‘lish usullaridan biri uni 
biron-bir “jinoyat” bilan, sun’iy ravishda hosil qilingan vaziyat bilan bog‘lash 
hisoblanadi, bu esa ma’lum yengillikka olib keladi. “Jinoyat” orqasidan “jazo” 
kelishi lozim va u ko‘pincha alkogol ta’sirining jiddiy va ahamiyatli tarkibiy qismi 
hisoblanuvchi karaxtlik hisoblanadi. Dipsomaniya davrida alkogolni me’yoridan 
ortiq iste’mol qilish keskin fiziologik zo‘riqishga bardosh berishga layoqatsizligi, 
psixologik jihatdan keskinlikni yumshatishga bo‘lgan muhtojlik va shaxsning 
so‘nggi stress holatlariga ichki chidamsizligiga bog‘liq. Har qanday holatda alkogol 
chidab bo‘lmaydigan ichki bosimdan qutulishga urinish bo‘lib qoladi.