Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

Мустақил тафаккурни ривожлантириш  
Таълим олувчиларнинг ўқув фаолиятига кўра таълимнинг қуйидаги 
методлари ажратилади:
1. Тушунтирув-кўрсатмалилик методи – бу репродуктив метод бўлиб, 
унда фаолият таълим берувчи томонидан олиб борилади. Таълим олувчилар эса 
билим оладилар, мавзу мазмуни билан танишадилар.
Бу кенг тарқалган методлардан бири бўлиб, унинг такомиллаштирилган 
усуллари мавжуд. Бу – программалаштирилган таълимдир.
2. Репродуктив методда таълим олаѐтганлар фаолият кўрсатиб, унда 
берилаѐтган билимни хотирада қайта тиклаб, олинган билимни нусха сифатида 
қабул қилади.
3. Муаммоли таълим методи – таълим берувчи томонидан ташкил 
этилиб, у продуктив характерга эга. Ушбу метод орқали таълим олаѐтганлар 
билим ва малакаларини шакллантирадилар. Ушбу методни такомиллаштириш 
йўлларидан бири ишга оид ўйинларни ташкил этишдан иборат.

---

93 
4. Қисман изланиш методи таълим берувчининг назорати остида 
ташкил этиладиган бундай метод продуктив характерга эга, бунда ўқувчи ижод 
қилади.
5. Тадқиқот методи  таълим берувчи илм ѐрдамисиз ташкил этиладиган 
таълим методи бўлиб, у таълим олаѐтганларнинг мустақил изланиши, 
фикрлаши ва билимлари трансформациясини талаб этади.
Таълим жараѐнини ташкил этишнинг ўзига хос методларидан бири 
ишга оид ўйинлардир. Ишга оид ўйинлар муносабатлар тизимини 
моделлаштириш, фаолият характеристикасини ташкил этишга ѐрдам беради. 
Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида таълим жараѐнига янги 
педагогик технологияларни киритиш таъкидланади. Педагогик технология - бу 
таълим жараѐнига тизимли ѐндашув бўлиб, унда таълим жараѐнини ташкил 
этишда техника ва инсон имкониятлари ҳисобга олинади ва уларнинг ўзаро 
муносабати таълимнинг оптимал шакллари яратилишига замин бўлади.
Педагогик технологияларни қуйидаги таркибий қисмларга бўлиш 
мумкин:
- таълим-тарбия иштирокчилари шахсига қўйиладиган ижтимоий 
талаблар;
- хамкорлик фаолияти аъзоларининг касбий тайѐргарлиги;
- таълим жараѐнининг мақсади, мазмуни, моҳияти, амалга ошириш 
воситалари;
- таълим жараѐнини табақалаштириш;
- ижодийлик.
Таълим жараѐнида таълим олаѐтганларнинг мустақил таълим олишини 
фаоллаштириш зарур. Мустақил таълим масаланинг қўйилиши, уни ҳал қилиш 
ўзини ўзи назорат қилиш ва баҳолаш йўлларининг таълим олаѐтганлар 
томонидан танланиши ва бажарилиши билан тавсифланади.
Таълим олаѐтганларда мантиқий тафаккурни ривожлантириш учун 
аввало уларнинг фикрлаш хусусиятини шакллантириш зарур. Фикрлаш 
операциялари асосида дарс жараѐнида фаоллаштирилади. Бу таълим 

---

94 
берувчининг: «Нима учун?», «Қандай мақсадда?», «Сабаблари қандай?», 
«Натижа нима учун шундай бўлди?» сингари саволларининг муҳокамаси 
орқали амалга оширилиши мумкин. Таълим берувчиларни эвристик, муаммоли 
вазиятларга тортиш, танқид, гумон ҳолатларини муҳокама қилиш, улардаги 
муаммоларни мустақил ҳолда топиш ва уларни ечиш учун ўз лойиҳаларини 
тузиш ва ҳимоя қилиш таълим олаѐтганлар тафаккурининг мазмунли ва 
унумдор бўлишига хизмат қилади.
Демократик жамиятда болалар, умуман ҳар бир инсон эркин 
фикрлайдиган этиб тарбияланади. Агар болалар эркин фикрлашни ўрганмаса, 
берилган таълим самараси паст бўлиши муқаррар. Шу боис билим билан 
биргаликда мустақил фикрлашни ўстиришнинг ғоят самарали бўлиши 
табиийдир.
Ҳозирги замон ўқув муассасаларининг вазифаси ѐш авлодни мустақил 
фикрлашга ўргатишдир. Албатта, фикрлашда ҳам индивидуал фарқлар мавжуд. 
Фикрлаш – инсон ақлининг ишга тушишидир.
Ақлнинг қуйидаги сифатларини ажратиш мумкин:
мазмундорлик (фикрнинг бойлиги, чуқурлиги, ҳукмга бойлиги);
фикрлашнинг кенглиги (кенг ва тор) ва чуқурлиги, назария ва 
амалиѐтнинг узвийлигига боғлиқдир, амалиѐт ҳукмнинг тўғрилиги мезонидир;
фикрлашнинг мустақиллиги – умумий тажрибани қўллай олиш, 
шахсий фикрга эга бўлиш, тажрибага муносабат билдириш;
ақлнинг ташаббускорлиги;
ақлнинг мослашувчанлиги, вазифани стандарт ечишдан қочиш;
ақлнинг танқидийлиги, ўз ишини аниқ баҳолай олиш, уни ўлчаш;
ақлнинг маҳсулдорлиги;
фикрнинг кетма-кетлиги;
тафаккурнинг тезлиги.
Ақл ҳақида айрим олимлар ва давлат арбоблари қуйидагича фикр 
билдирганлар. "Улуғ ақл эгалари ўз олдиларига мақсад қўядилар, қолган 
одамлар ўз истаклари йўлида улар ортидан эргашадилар" (Вашингтон Ирвинг).

---

95 
"Ақл –- бу яхши ташкил этилган билимлар тизимидир» (К.Д.Ушинский).
Юқорида айтиб ўтилган барча сифатлар ѐш ўзгарган сари ўзгариб 
боради. Ижодий ишда фикрлашнинг мустақиллиги ва танқидийлиги зарур 
бўлиб, у ақлий фаолиятнинг маҳсулдорлигини таъминлайди.
Кўникма ва малакаларни шакллантириш билимларни ўзлаштирибгина 
қолмай хилма-хил кўникма ва малакаларни ҳосил қиладилар.
Кўникма - машқ қилиш натижасида юзага келган хатти-ҳаракатларнинг 
автоматлашган усули. Физиологик жиҳатдан кўникма бош миянинг катта ярим 
шарлари пўстлоғида ҳосил бўлиб, вақтинчалик асаб тугунлари барқарор 
тизимининг функциясини таъминлайди. Динамик қолипларни стереотипларни 
яратиш шароитлари бир вақтнинг ўзида автоматлашган акт билан мураккаб 
аналитик-синтетик фаолиятни юзага келтиради. Бунинг натижасида нафақат 
кўникмалар, балки малака ҳам юзага келади.
Малака – қўйилган мақсад ва хатти-ҳаракат шароитидан келиб 
чиқадиган самарали ҳаракатлар усулидир. Малака хатти-ҳаракатнинг мақсади 
ва аниқ шарт-шароитларига тегишли бўлган ҳолда доимо унга таянади. Одам 
ишни қанчалик яхши билса, уни шунчалик малакали амалга оширади ва ундан 
фойдаланади.
Кўникма ва малака хатти-ҳаракат услуби сифатида маълум фаолият 
турига қараб ишлаб чиқариш, ўқув, ижтимоий, спорт, ташкилий, техник 
фаолият, илмий фаолият, санъат ва бошқа соҳаларда акс этади. Лекин, барча 
фаолият турларида қўлланиладиган кўникма ва малакалар мавжуд: булар - 
ҳаракат, сенсор, ақлий кўникма ва малакалардир. Ҳаракат кўникмаларига 
жисмоний меҳнат, спорт ва ўқув кўникмалари (хат ѐзиш, тез ўқиш ва ҳоказо) 
киради.
Сенсор кўникма ва малакаларга ўлчов, ѐруғлик, овоз ва рамзий 
маълумотларни тез ва тўғри қабул қилиш ва бошқариш марказларида 
такрорлаш ҳаракатлари билан боғлиқ.
Ақлий кўникма ва малакаларга — кузатиш усуллари, малакани 
ривожлантириш, оғзаки ва ѐзма ҳисоб-китобни ишлаб чиқиш, ҳаракатга 

---

96 
йўналтириш, китоб билан ишлаш, архив материалларини йиғиш, илмий 
тажриба ўтказиш ва ҳоказолар киради. Кўникмалар машқ натижасида юзага 
келади, яъни бунда мақсад сари йўналтирилган (доимий) қайтариш уни 
мустаҳкамлайди.
Инсон эгаллаган кўникма ва малакалар бошқа янги кўникма ва 
малакаларни шакллантиришига таъсир кўрсатади.
Қонуниятлар:
1) кўникма ҳосил бўлишининг нотекис жараѐни. Бу машқларнинг эгри 
жадвалида намоѐн бўлади;
2) кўникмаларнинг кўчиши. Ижобий кўникмаларнинг янгиларини 
шаклланишига таъсири кўчиш дейилади. Кўникмалардаги салбий таъсир эса 
интерференция деб аталади, бунда эски кўникма янгисининг шаклланишига 
халақит беради;
3) кўникманинг прогрессив ва регрессив томони - кўникма узоқ вақт 
давомида хизмат қилиши учун ундан фойдаланиш лозим. Акс ҳолда вазият 
ўзгариб 
зарур 
ҳаракатлар 
ўз 
тезлиги, 
янгилиги, 
аниқлиги 
ва 
автоматлаштирилган ҳаракатларни таъминловчи хусусиятларини йўқотади.
Одатлар – бу шундай хатти-ҳаракатларки, улар ўз-ўзидан, автоматик 
тарзда юз беради. Одатларни инсоннинг маданий ва алоқий хулқидаги 
аҳамияти катта.
Таълим бошқариладиган жараѐни бўлиб, бунда ҳар бир таълим 
олаѐтганнинг ҳаракати қадамба-қадам назорат қилинади, таълим берувчи ҳар 
бир босқичда таълим олаѐтганларнинг билимлар ва малакаларини ўзлаштириш 
ҳақида ахборот олиб туради, янги материал аввалги материални ўзлаштиришга 
қараб тақдим этилади.