Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

Тафаккур шакллари ва операциялари. Тафаккур қилиш шаклларига
тушунчалар, ҳукмлар ва хулоса чиқариш киради.
Тушунчалар - тафаккурнинг нарса ва ходисаларга бўлган энг умумий 
ва хос хусусиятларни ўзида акс эттиради. Улар умумий ва жузъий, аниқ ѐки 
мавҳум бўлиши мумкин. Масалан, ―онг‖тушунчасини оладиган бўлсак, унинг 
энг муҳим ва бошқа тушунчалардан фарқ қиладиган жиҳатлари – фақат инсонга 
хослик, олий даражадаги акс эттириш, оламнинг билиш механизми эканлиги ва 
ҳоказолар ажратиб олинади.
Ҳукмлар - атрофдаги нарса ва ҳодисалар ўртасидаги боғлиқликни акс 
эттиради. Масалан, ―инсон онгли мавжудот‖ деган ҳукм – фикр ―одам, инсон‖, 
―онг‖ ва ―мавжудот‖ тушунчалари ўртасидаги боғликликни ифодалайди. Ана 
шундай хукмлар нутқимизда ҳар куни кўп бора ишлатилади ва улар табиатан 
турли алоқадорликларни ѐ тасдиқлайди, ѐки инкор қилади, рост ѐки ѐлғон 
бўлади. Шахснинг инсонийлиги аслида у ишлатадиган ибораларнинг мантиққа, 
ҳаѐтий ҳақиқатларга қанчалик тўғри келиши асосланганлигига кўра 

---

113 
баҳоланади. Доимо мантиқан тўғри фикр юритган одамни биз ―бамаъни, гапида 
жон бор, ҳақиқатгўй‖ деб таърифлаймиз.
Хулосалар - мантиқий тафаккурнинг яна бир шакли бўлиб, улар 
фикрлар, ҳукмлар ва тушунчалар ўртасидаги боғланишдан янги бир фикрни 
келтириб чиқаришни назарда тутади. Масалан: биринчи ҳукм: Ўзбекистон – 
мустақил давлат; иккинчи, ҳукм: Қирғизистон – мустақил давлат; учинчи ҳукм: 
Қозоғистон - мустақил давлат; тўртинчи ҳукм: Туркманистон – мустақил 
давлат; бешинчи ҳукм : Тожикистон - мустқил давлат.
Демак, барча Марказий Осиѐ давлатлари мустақилдир.
Шунга ўхшаш баъзи фикрлардан умумий бир фикр келтириб чиқарамиз 
(бу - индуктив хулоса чиқариш), баъзан эса аксинча, умумийдан жузъий - 
алоҳида фикр чиқарамиз (фикрлашнинг бундай харакати дедукция деб 
аталади).
Бундан ташкари, психология биздаги фикрлаш жараѐнини таъминловчи 
алоҳида операцияларни ҳам ўрганади. Фикрлаш операцияларига анализ 
(фикран нарса ва ходисаларга тааллуқли сифат ва хусусиятларни алоҳида 
ажратиш, таҳлил қилиш), синтез (анализ жараѐнида ажратилган қисмларни яна 
фикран бирлаштириш, қўшиш), мавҳумлаштириш (алоҳида бирор хусусиятни 
ажратиб, бошқаларидан фикрни чалғитиш, айрим хоссани мавҳумлаштириш),