Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

Маълумотнинг мазмун ёки шакл жиҳатдан бир-бирига яқинлиги. 
Масалан, агар кўплаб бир-бирига боғлиқ бўлмаган сўзлар орасида ―эркак‖ ва 
―аѐл‖ сўзлари пайдо бўлса, биттасининг эсга туширилиши иккинчисининг ҳам 
хотирада тикланишига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам ўқув режасига 

---

103 
киритилган барча фанлар шундай кетма-кетликда бериладики, бирини 
ўзлаштириш иккинчисининг ҳам ўзлаштирилиши, бир-бирини тўлдиришга 
хизмат қилади.
Эсда сақлаш вақти билан эсга тушириш вақти ўртасидаги фарқ. 
Одамда берилган маълумотни идрок қилиш ва шу орқали эсда сақлаш вақти 
қанчалик кўп бўлса, эсга тушириш ҳам осонроқ бўлади. Шунинг учун ҳам узоқ 
муддатли хотирада сақаланадиган ахборот узоқ вақт мобайнида, кўпинча бир 
неча марта қайтариб берилади, қисқа муддатлида эса бир марта, қисқа фурсатда 
берилади ва шу нарса эсга тушириш керак бўлганда, тикланмайди. Масалан, 
бирор матнни компьютерга киритиш учун ўртоғингизга бериб, кейин 
нималарни киритганини сўранг. Жавоб аниқ: ―Эсимда йўқ‖. Яъни 
маълумотнинг умумий мазмуни ѐдда қолса ҳам, асосий тушунчалар ва моҳият 
эсда қолмайди.
Шундай қилиб, хотира фаол жараѐн бўлиб, у шахснинг у ѐки бу турдаги 
маълумот билан ишлаш малакасига, унга муносабатига, материалнинг 
қимматини тасаввур қилишига бевосита боғлиқдир. Эътиборлиси шундаки, 
инсон фақат эшитган маълумотининг 10 фоизини, эшитган ва кўрган 
нарсасининг салкам 50 фоизини, ўзи фаол бажарган ишларнинг деярли 90 
фоизини ѐдда сақлайди. Бу кўплаб психологик экспериментларда исбот 
қилинган. Шахснинг ўзи ўйлаб топиб, бевосита бажарган ишлари жуда осон 
эсга тушади. Бу ходиса психологияда генерация эффекти деб аталади. Агар 
таълим олаѐтганлар ҳам ўзи бирор теоремани мустақил равишда исбот қилган 
бўлса ѐки мустақил равишда бирор хулосага кела олган бўлса, таълим берувчи 
тушунтирган ходисага яқин нарса тўғрисида ўртоқларига сўзлаб берган бўлса, 
албатта уни хоҳлаган пайтда осонгина эсга туширади. Шу боис сўнгги 
пайтларда ўқув жараѐнида ўйин методлари, мунозара методларидан ҳам кенг 
фойдаланилмоқда. Ҳатто, ходимларни қисқа вақт давомида ўқитиш ва 
малакасини оширишда ҳам турли хил амалий ўйинлардан, ижтимоий 
психологик тренинглардан фойдаланишнинг маъноси ҳам шунда - яхши ва тез 
эслаб қолиш ҳамда самарали эсга туширишдан иборат.

---

104 
Шу ўринда хотиранинг саккизта қонунини эслаб қўйишни таклиф 
этамиз:
Биринчиси, англанганлик қонуни. Бу оддий, лекин мураккаб қонун 
бўлиб, берилган материални қанчалик чуқур англасак, хотирада шунчалик 
мустаҳкам уни муҳрлаган бўламиз.
Иккинчиси, қизиқиш қонуни. Анатоль Франс: ―Билимларни яхши 
ҳазм қилиш учун уни иштаҳа билан ютиш керак‖ деганда, албатта, материалга 
жонли қизиқиш билан муносабатда бўлишимиз ва уни яхши кўришимиз 
кераклигини назарда тутган.
Учинчиси, илгариги билимлар қонуни. Маълум мавзу юзасидан 
билимлар қанчалик кўп бўлса, янгисини эсда сақлаб қолиш шунчалик осон 
бўлади. Масалан, илгари ўқиган бирор китобни қайтадан ўқиб, уни янгидан 
ўқиѐтгандай 
ҳис 
қилсангиз, 
демак, 
сиз 
илгариги 
тажрибангиз 
етишмаганлигидан уни яхши ўзлаштира олмаганлигингизни ҳис қилишингиз 
мумкин. Демак, эски билимлар ҳам тажрибага айлангандагина янгиларига 
замин бўла олади.
Тўртинчиси, эслаб қолишга тайёрлик қонуни. Бирор материални 
эслаб қолишдан аввал, келгуси ақлий ишга қандай ҳозирлик кўрган бўлсангиз, 
шунга мос тарзда эслаб қоласиз. Масалан, физика ўқитувчисининг барча 
дарслари сизга доимо маъқул бўлса, сиз: ―бугун ҳам янги нарса ўрганиб 
чиқаман‖, деб ўзингизни ишонтирасиз ва пировардида натижа ҳам яхши 
бўлади. Ёки вақтга нисбатан тайѐрлик ҳам шундай. ―Бир амаллаб имтиҳон 
топширсам, кейин қутуламан‖, деб дарсга тайѐрланган бўлсангиз, имтиҳон 
тугагач, гўѐки миянгизни биров ―ювиб қўйгандай‖ тасаввур ҳосил бўлади. Агар 
материални ―мутахассис бўлишим учун жуда керак‖, деб ўзингизни 
ишонтирибумрингиз охиригача муҳимлигини англасангиз, у нарса хотирада 
муқим сақланади.
Бешинчиси, ассоциациялар қонуни. Бу қонун ҳақида эрамиздан 
аввал Арасту ҳам ѐзган эди. Қонуннинг моҳияти шундаки, бир вақтда 

---

105 
шаклланган тасаввурлар хотирада ҳам ѐнма-ѐн бўлади. Масалан, муайян бир 
жой, хона ўша ерда рўй берган ҳодисаларни ҳам эслатади.
Олтинчиси, бирин-кетинлик қонуни. Ҳарфларни алфавитдаги 
тартибида ѐддан айтиш осон, уни тескарисига айтиш қийин бўлганидек, 
хотирада ҳам маълумотларни маълум тартибда жойлаштиришга ва керак бўлса, 
тартиб билан бирин-кетин тиклаш мақсадга мувофиқдир.
Еттинчиси, кучли таассуротлар қонуни. Эслаб қолинадиган нарса 
тўғрисидаги биринчи таассурот қанчалик кучли бўлса, унга алоқадор образ ҳам 
шунчалик ѐрқин бўлади. Бундан ташқари, сиз учун аҳамиятли ва жозибали 
маълумотлар оқимида эсланаѐтган материал ҳам яхши эсга туширилади.
Саккизинчиси, тормозланиш қонуни. Ҳар қандай муайян 
маълумот ўзидан олдинги маълумотни тормозлайди. Ша боис унинг ўчиб 
кетмаслиги учун янгини эсда сақлашдан аввал мустаҳкамлаш чораларини 
кўриш керак.
Демак, яхши кучли билимларга эга бўлиш учун ҳар бир предмет ѐки фан 
мавзусини ўзига хос тарзда ѐқтира олиш ва хотирада сақлаш услубларини 
ишлаб чиқиш керак. Лекин албатта, математика фанидан кейин физикани, 
тарихдан кейин адабиѐтни, шеър ѐдлашни уйқу олдидан амалга оширмаслик 
лозим.