Нишрн асрда Малик Санжар С. ж ларга карим халк кузюлонини бошкарган


Download 124.54 Kb.
Sana29.03.2023
Hajmi124.54 Kb.
#1307138
Bog'liq
Тарих атамалари луғати (2)


атамалари

Абдулла

НИШРН. асрда Малик Санжар С.ж.ларга карим халк КУЗЮЛОНИни бошкарган.


САЙЁР ТЕАТР — узининг доимий салнасига эга бУлмаган, турли жойпарга кучиб юриб спектакллар курсатадиган театр. куп мамлакатларда халк театрлари (мимпар, гистрионлар, скоморохлар, жумладан, масхарабозлар, кизикчилар ва б.) сайёр бУлган. аср охири — ХХ аср бошлари Европа ва Америка мамлакатларида С.т.лар профессионал томоша санъатининг алохида И.јаШ1И сифагида кенг таркалган.
САЙИС (араб. — отбокар) — Урта Осиё хонликларида карбий ва хужалик эктиёжлари у-н сакланган отларни парвариш килувчи шахс. С.лар бевосита отхоналар ёнига курилган махсус уйлар — сайисхоналарда истикомат КИЛИШГаН. С.лар 60шлип.4 мирохур деб аталган.
САЙЙИД, САИД (араб. — жаноб) — 1) Мухаммад пайкамбар авлодларига мансуб кишилар унвони. Хусусан, Хусайн ибн Алининг авлодлари С., Хасаннинг авлодлари шариф деб аталган; 2) арабларда исломга кадар кабиланинг сайланадиган ракбарлари унвони — бошлик, масъул шахс деган маънони англатган. Алининг отаси Абу Толиб бир вактлар курайш кабиласининг С.ларидан бУлган. Шунинг у-н бу унвон Алининг Ушллари Хасан ва Хусайн нинг бутун авлодлари исмига кУйиладиган фахрий унвон кисобланган. С.ларнинг кизига. уйланган кишининг фарзандлари хам С. кисобланган. Урта асрларда, янги ва энг янги даврларда купгииа хукмдорлар, шу жумладан, Бухоро амирлари, Хива хонлари хамда турли ижтимоий табакаларга мансуб шахслар С.ларнинг кизига уйлангач, уларнинг фарзандлари кам Узларини С. деб атай бошлаганлар.
САЙЛОВ ЦЕНЗЛАРИ (лот. census, censeo — рУйхатга оламан сУзидан) — конституция ёки сайлов Фрисидаги конунпарда белгиланган сайлов хукукини амалга оширишда Урнатилган шарт ва чекловлар. Цензлар турли хил бУлиши мумкин: жинс ва ёш цензи (аёлларнинг сайлов кукукини амалга оширишига рухсат бериш ёки чеклаш; муайян ёшга тУлганда сайлов хукукини амалга ОШИРИШ); ижтимоий ва мулкий ценз, маълумотлилик, Утроклилик, фукаролик цензи ва б. Цивилизация ривожлана борган сари, у ё бу цензлар инкор этила борган. Мас., дастлаб сайтов хукуки фарт эркакларга берилган, лекин ХХ асрга келиб эркаклар ва аёллар кукуки тенглаштирилган. XlX ва ХХ асрларда табакавий ва мумий цензлар
Тарих лугати
кенг «Улланилди. Муайян табака вакиллари (ишчилар, демонпар, карбий хизматчилар ва б.)нинг сайловларда иштирок эсишига й,ул кУйилмаган, муайян мулк ва даромадга эга шахсларгина сайлаш лукукига эрлшган.
САЛАЦИЯ — «ад. римликларнинг денгиз суви ва очИК денгиз худоси, Нептуннинг рафикаси, Тритоннинг онаси.
САЛАФ (араб . i ' — аввалгилар) — дастлаб мусупмон булган авлод (сахобалар, тобеъинлар ва табаъа тобеъинлар).
САЛИБЧИЛАР (араб. салиб — хоч сУзидан) — 1 096 - 1270 йилларда европаликларнинг Мин Шарк мамлакатларига уюштирган бОСКиичИЛИК юришлари иштирокчипари. Кийимларига хоч тасвирини тушириб олганлари у-н шундай атаман, бу урушлар салиб юришлари номини ОЛЕН.
САЛИМ КЕСЕМА (турк.) — Хива хонпигида туркманлардан олинадиган солик.
САЛИЯЛАР (лот. satii, salio — сакрайман, раксга тушаман сузидан) — Кад. Римда Марс худосининг 12 кохини ва Квирин худоси нинг 12 колинидан Таи_ЖИЛ топган кохинлар жамоасиг Факат патрицийпаргина С. бУпа оплшган. С. номи кар йили уруш худоси Марс шарафига Утказилган байрам тантанапари вактидаги харбий раксдан олинган.
Иломоплик (араб., турк. - Бухаро амирлимда хукмдор номидан халойикка салом берувчи амалдор.

САЛТАНАТ (араб. ; , ) _ 1) султонлик, якка хон, амир ёки подшо хукмронпиги камда уларнинг мавкеи; 2) мустамлакалари ёки тобе Улкалари бУлган Йирик давпатлар: империя.
САЛЬТУС (лот. бирлик saltus — Урмонзор, яйлов) — (ад. Римда давлат ерларида жойлашган ва хусусий шахсларга ижарага берилган Йирик мулклар, шунингдек, урмон, яйлов ва курик ерларнинг Йирик участкалари-
САЛЮС — кад. кинд мифологиясида худо, шу номдаги дарё ифодачисл Кейинчалик С. нотиклик ва донишмандлик худосига айланган.
САМБО (исп. zambo) — Лотин Америкасида диндулар ва негрлар ёки мулатпар никохидан тупалган кишипар. Лотин Америкасининг бир катор давлатпарида С. урнига бошка сУзлар ишпатилади: Бразилияда кафузу, Мексикада лобо, Гаитида марабу, Гондурас, Белиз, Гватемалада гарифуна. Машхур С.лар: Уго Чавес, Делла Риз, Эдмония Льюис, Хосе луис Чилеверт.
ДбДупла
САМОДЕРЖАВИЕ (рус.) — монархнинг чекланмаган кокимиятига асосланган давлат тузуми, мустабид хокимият; Россияда двор.ЯН-помешчиклар диктатураси; XlX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб помешчиклар ва буржуазия диктатурасини амалга оширувчи сиёсий тузум; абсолютизм.
С АМОЪ (араб. — эшитмок, тингламок) — 1) мусулмон маданиятида шогирдларнинг хадис ва б. диний асарларни Узлаштириш йУли, упарни ёзув, матнга караб эмас, балки муршидлардан эшитиб олиб ёдлаш усули; 2) lX асрдан суфийларнинг диний газалларни охангга солиб укиш услуби; З) зикру С. — Урта ва Якин Шариа тасаввуф мазмунидаги асарларни мусикий, баъзида эса (мас., Жалолиддин Румий асос солган мавлавия тарикатида ва б.да) тана каракатлари воситасида хам ижро этиш анъанаси. lX — Х асрларда шаклланган бУлиб, кёйинчалик деярли барча тарикат (кодирия, кубравия, яссавия ва б.)да турли кУринишларда кенг таркалган. Накшбандия тарикати асосчиси Балоуддин Накшбанддан С. хакида сУралганда, «Биз бу ишни килмаймиз лам, инкор кам килмаймиз», — деб жавоб берган.
С АМУРАЙЛАР (япон. самурау — хизмат килмок) — Урта асрларда Японияда зодагонлар, майда дворянларнинг карбий табакаси. Минамото суполаси даврида (1192 = 1333) алокида табака бУлиб кузга кУринган, сёгун (карбий зодагон кукмдор)лардан келиб чиккан. Токугава сулопаси вактида (1603 — 1867) эса батамом табака сифа- гида шаклланган. С.нинг энг имтиёзли катламини хатамото (маъноси «байрок остида») ташкил килиб, улар сёгунларнинг бевосита вассаллари бУлган. С.нинг асосий кисми князларнинг вассали эдилар, уларнинг уз ери бУлмаган, княздан маош сифатида гуруч олганлар. С.нинг конуни — бусидо (маъноси «жангчи тли») уз эгаси бУлмиш Йирик зодагонларга содикликни талаб киларди. С. у-н шарафли машрулот факат харбий хизмат бУлиб, улар мекнаткаш оммани менсимаслик, писанд килмаслик рухида тарбияланганлар.
САНАМ (араб. РБ) — бут, тош ва ёкоч каби ашёлардан ясаб олинган «илохлар».
САНАЦИЯ (лот. sanatio — сопломлаштириш, давОлаШ, sano — даволайман сузидан) — банкротлик хавфидан куткариш, корхоналар, фирмалар, компания ва б.нинг молиявий ЦВОЛИНИ яхшилаша каратилган давлат ва банк чора-тадбирлари тизими. Асосий йУналишпари — ночор корхоналарни кредитлаш, кайта ташкил этиш, ишпаб чикариладиган махсупотлар ёки фаолият турпарини узгар-
тарих путти
ТИРИШ, уз комийлигига утказиш ва б. С. бозор иктисодиёти у-н табиий нарса, ЧУНКи бозор конуниятларига кура, бир КООХонанинг гуллаб-яшнаб КеТИИји, бошкасининг танг ахволга тушиши юз беради. С. оркали давлат бозор иктисодиётига таъсир этади.
С АНЖОК (турк.) — Усмонли турк империясида асосий маъмурий-кудудий бирликлардан бири. Вилоятнинг таркибий кисми.
САНКЛЮЛОТЛАР (франц. sans - -сиз, culotte — калта иштон) —. Буюк француз инкилоби давридаги атама Зодагонлар дворянлардан фаркли Уларок, калта эмас, узун иштон кийган шакар кашшокларини С. деб аташган. Буюк француз инкилоби даврида Парижнинг инкилобий рухдаги кашшок аколиси. -1792 йили инкилобий урушлар авж олгач, С. миллий-гвардиянинг капа кисмини ТаШКИл этган. Августда Тюильри саройи эгалланиб, монархия ааарилган. Мазкур вокеалардан кейин С. макаллий инкилобий узини узи 60Ш№РИШ органларида етакчиликни кулга опганлар. 1793 йил июнда якобинчиларнинг хокимият тепасига келиииига кУмаклашганлар. 1792 — 1795 йилларда радикал кайфиятдаги инкилобчиларнинг барчаси С. деб атала бошлаган. Робеспьер: нинг локимияти атарилгач, С.нинг сиёсий таъсири буткул йу«ол-
САНОАТ ТУНТАРИШИ, САНОАТ ИНКИЛОБИ - куп асосланган мануфактура саноатидан машиналашган Йирик индустрия (фабрика, завод)га утиш жараёнини ифодаловчи иктисодий ва ижтимоий-сиёсий Узгаришпар тизими. Бу тушунча XlX асрнинг 2-ярмида А.Тойнби томонидан киритилган„ Сл. ишЈаб чикариш машиналарининг ихтиро килиниши ва «Улланилиши б.н 60ШмНди, машиналарни машина томонидан ишпаб чикариш, яъни машина саноати (омр саноат) лайдо бУлиши б-н якунланди, С. т. факат техникавий змас, балки ижтимоий-иктисодий бурилишдир, чункл у капиталистик муносабатларнинг тула шаклланишига опиб келди.
САНОЧ (турк.) — хажм улчов бирлиги. 1 С. деганда 30 литр хажмдапа суюк.пик тушунилади.
САПА (франц. sape — мотига) — XV — .XVI|l асрларда калъаларни химоя килишда душман ук ёмплри остида истехкомга аста-секин якинлашиш у-н мУлжалланган зовур (ёки уни казиШ услуби). С. мудофаа иншоотларига ЯКИНГЕШИШ ёки уларни йУк килиш у-н кУлланилган. Девор тагигача лахим кавланган ва ёроч тУсинпар б-н мустаккамланган. СУнгра тУсинлар ёкиб юборил ган. Окибатда девор кулаб, хужум килаётганлар у-н йУл Очилган.
Кейинчалик кавланган лахимларни порох ёрдамида портлатиш урф бУлган. XVll асрнинг 2-ярмида катор мамлакатлар ЛУшинида бундай ишни бажарувчи махсус мутахассислар — сапёрлар пайдо бУлган.
САРАЦИНЛАР (юнон. sarakinos, лот. saraceni, араб.
шаркиййин — шарк одамлари сузидан) — lV асрда ЯЦјатаН (ад. Рим тарихчиси Аммиак Марцеллин ва — П асрпарда яшаган юнон олими Птолемей тилга олган элат. Сурия чегараларидан нарида яшаган кучманчи кабила. Салиб юришлари давридан, умуман, мусулмонларга нисбатан кУпланилган; 2) Урта асрларда рицарлар у-н мУлжалланган тренажёрлар кам С. деб аталган.
САРБАДОР (форс. — дор остига борувчи ёки бОШИНИ дорга тикувчи) — мУЕуллар зулмига карши халк КУЗЮЛОНИ катнашчилари лакаби. КУзголонларда кенг халк оммаси — зироатчи, кунарманд, зиёли, майда ер эгалари, камбааллар иштирок этишган. Са маркандда (1365 — 1366) ва Кермонда (1373 — 1374) С. кУЗЕОЛOНлари бУлиб утган.
САРБОЗ (форс. — бош ва Уйнамок) — карбий аскар, амир, хон кршинининг оддий аскари. Эронда ва Урта Осиё хонликларида мунтазам кушин аскари. Хива хонпигида С.лар урум вактида тупланган ва уларнинг сони 30 — 100 минг оралиплда бУлган. С.лар, асосан, пиёда кУшинларни ташкип этган.
САРДОБА (форс. сард — совук ва об — сув) — сув танкис худудларда уни туплаш ва саклаш у-н махсус курилган гумбаэли ховуз. Урта Осиё ва Шаркдаги боцма мамлакатларда курилган. С. НИНС девори цилиндр шаклида, диаметри 12 — 13 метр, чукурлиги 30 — 15 метр, ховуз юзаси ер сатхи б-н бир текис бУлган. С. гумбази сифатли пишик ПЛШТ ва ганчдан ишланган, тепаси туйнукли, атрофларида ховузга сув тушадиган тешиклар килинган. Кириш у-н С.га эшик кам Урнатилган, унинг олди сувни тоза саклаш максадида девор 6-и Уралган. С. ёнига молларни сутрадиган охур килиниб, унга ховуздан махсус тарнов оркали сув окиэилган. Баъзи С.ларда уларни назоратва тозалаб турувчи мироблар у-н хоналар хам бУлган.
САРДОР (форс. — бошлик, егакчи, йУпбошчи, рахбар) — Шаркдаги мусулмон давлатларида куролли кучлар бош кумондони:
1) Эрон, Афюнистонда Йирик амалдор, кабила бОШЛИП.а; 2) Урта Осиёда кушин кумондони; З) Усмонли турк империясида дала армияси кумондони; 4) Мисрда инглизлар кукмронлиги даврида Миср
Тарл
хукмдори кУшинларига кУмондонлик килган инглиз зобИти; 5) Хиндистонда жотлар кастасига мансуб сикх,лар рахнамоси.
САРЖИН, САЖЕНЬ (слав. сагь — кадам, одим) — 1) сажень — кад. рус узунлик улчов бирлиги. Халкаро метрик Улчовлар тизими киритилгунга кадар (1918 йил) ИШЛаТИЛГаН. 1 С. = З газ = 48 вершок = 2,13360 метр. Юза улчов бирлиги — десятина (2400 сажень2); 2) С. — жажм улчоа бирлиги. Жуда кадимдан пахса девор ва палён утинларнинг ха»кмини Улчашда кУлланиб келинген, мас., бУйи уч газ. эни 0,6 — 0,75 газ, баландлиги бир ярим газ килиб терилган палён утин ёки урилган пахса 1 С. хисобланади.
САРИСА (юнон. sarisa) — (ад. Македонияда (мил. ав. fV — Ef асрлар) пиёда кушин куроллари таркибига кирган узун найза. Антик давр муаллифлари С.нинг узунлиги лакида турли-туман фикрларни билдирганлар. Элиан Тактик ва Полиэн 14 — 16 тирсак (6,3 — 7,2 метр), бошзалар (Асклепий, Арриан) 10 — 12 тирсак (4,5 — 5,4 метр) деб маьлумот беради. Демак, С,нинг узунлиги фаланганинг кайси сафида ИШЛатИЛИШИГа ботик булган бУлса керак.
САРКАРДА (форс. — бошлик, бошлаб борувчи) — 1) кумондон, лашкарбоши; 2) Хива хонлигида харбий мансаб. С.лар кушин уруш сафарига чиккан даврда тайинланган. Улар коида бУйича уз урутаридан тайинланмаган. Хонлар буни эхтиёткорлик деб хисоблашган. С.лар бевосита хоннинг ёрлипл б-н тайинланиб, харбий махкама КИШИГЕРИ бУлмаслиги хам мумкин эди (мас., мироблар С. бУЛИШи мумкин эди); З) амир, шахар хокими, бек, мингбоши ва юзбоши кам баьзан С. деб ЮРИГИЛГЕЖ; 4) Эронда кушин бошлки,
С АРКОР (форс. JS*— иШбОШИ, назоратчи, бошкарувчи) — 1) Темурийлар салтанатида курилиш ва оммавий кашарларда ИШбОШИ бУлган мансабдор; 2) Хива хонлигида С. зарур пайтларда харбий харакатларда иштирок этган ва куп лолларда душман мудофаа истехкомлари хамда калъалари деворлари ёнида барпо этиладиган саркУбларни куриш, улар устига ут сочар. курол — тупни олиб чикиш ишларига бОШЧИЛИК килган; З) кукон хонлари тарихига оид архив хужжатлардан маълум бУлишича, С. ахолининг турли катламларидан солил — хирож ундириш, муайян ша,ХСН91 соликдан озод КИЛИШ, юкори мансабдор тавсиясига ёки бирор киши аризасига биноан фукароларни ёхуд аскарларни дон-дун б-н ТаЪМИНЛЭШ вазифасини хам бажарган; 4) Эронда макаллий ер эгалари ихтиёридаги махсус куролли бУлинма бОШЛИУИ; 5) Туркияда — XIX асрларда опий бош КУМОНДОН.
САРКОФАГ (юнон. sarkophagos — айни маъноси гуштни ТУВчи, sarx — гушт за phagos — ютувчи; дастлаб охактощ тури шундай аталган, гУёки у мурдаларни йУкотар эмиш), САРКОФА — тобут турларидан бири. Асосан, тош, мармар, ёючдан тугри тУртбурчак, баъзан кайиксимон копкокли килиб ясалгаи. С.га жасад куйиш, Кад. Мисрда фиръавнлар сулоласи даври (мил. ав. 3-мингйиллик)да кенг расм бУлиб, Сурия, Финикия оркали Шарма, шунингдек, Юнонистон ва Римга таркапган. Марказий ва Шея. Олтойдаги кад. скиф курюнларини очиш жараёнида ёюч ГУпадан Уйиб ишланган С.лар топилган. С.га кУпинча жасад мУмиёлаб кУйилган. Амир Темур жасади хам С.га солинган, С.лар узининг бадиий безак за суратлари, шунингдек, кар хил «ад. ёзувпари б-н санъат камда эпиграфика едгорлиги саналади.
САРКУБ (форс. ч..ф_н — бош янчувчи, урувчи, боши янчипган) — мудофаа жанги олиб борилаётган Еанимга кирнан келтириш максадида сунъий й,уп б-н барпо этилган тепа, капъа ёки кисорсимон баланд жой, курилма. Шарк халклари, хусусан, Амир Темур, Шайбонийхон, Хива конпари армиясида камал чопада фаоп кУпланипган тактик усуппардан бири. Мудофаадаги калъа ёки кУррон деворлари ёнида ундан баланд бУпадиган тупро« уюми — С. тикланган. Мингпаб аскарлар теварак-атрофдан - Утин, ёюч, шох-шабба тУплаб. устидан тош, t.LIafaJ1 ва тупрок тумб С. барпо ЭТЬ4ШГан. Айни чтда, дарахт ходаларидан ясалган шотилар оркали жангчилар калъа деворига чика бошлаган. Кад ростлаган С.га камончилар чикишган, клаНЖаНЩ, туп, раъб каби опар куроллар хам олиб чикилган ва улардан камалдагиларга карши ут очилган.
САРОЙ — 1) дастлаб хукмдорлар (хон, подшох, амирлар ва б.) кароргохи бУлиб ХИЗМаТ кипган хашаматли улкан бино, каср; 2) Урта асрларда Шаркда карвонлар тУхтаб Утадиган раббт (кар. Карвонсарой).
САРОЙ ДЕХКОНЛАРИ (рус. дворцовые крестьяне) — Россияда подшо ва унинг хонадонига мансуб бУлган шахсларга карашли ер лар («сарой ерлари»)да яшаган карам декконлар. Бу ерлар феодал давлатнинг вужудга келиши ва мустаккамланиши даврида юзага келган. XVli асрда, рус ерларининг кенгайиши муносабати билан, С.д.нинг сони хам табора ошади. Айрим колларда С.д.нинг таксимлаб берилиши сарой ихтиёридаги ер фондлари микдори ва С.д. сонининг камайиб кетишига олиб келган. 1753 йили С.д.нинг кУпчилиги баршчина ва натура бипан опинадиган оброк мажбуриятидан
озод кипиниб, пул оброгига кУчирилган. 1724 йилдан бошлаб С.д. жон СОЛИм тУлайдиган бУлишган. С.д. уз хУжалик фаолиятларида анча эркинликлардан фойдаланганлари сабабли иктисодий ахвол лари помешчик кУлидаги демонлардан бирмунча тузукрок бУлган. XVtll асрда С.д. орасидан бой дехконлар, савдогарлар, судхУрлар келиб чиккан. 1797 Йилги ислохотга кура, С.д. удел дехконларига айпэнтирилган.
САРРОФ (араб. — пул алмаштирувчи, Йирик пулларни майда килувчи) — шахар кУчапари ва расталарида Утириб, КИШИЛарнинг Йирик пулларини майдалаб, кимматбахо буюмларини пулга алмашлаб бериб фойда кУрувчи шахс. С.лар хориждан келган савдогарларнинг пулларини махаллий пулларга алмаштириб бериш, цимматбахо тошлар, оптин, кумуш ва б.ни аацлаш, уларнинг бакосини белгилаш, айрим КЬ4ШИЛаРнинг омочат пулларини, буюмларини маълум мудцатгача саклаб бериш каби ишпар б-н шурулланиб, банк, омонат кассалари, гаровхоналар вазифаларини бажаришган. С.лар судхурлик б-н хам шугупланган. С.лар хизматлари эвазига кишилардан маълум миудорда как олган.
САРСУЗАН (ФОРС. Ј.)у — бош ва игна) — заргарлик буюми; аёлларнинг бош кийимига такиладиган тУ'НОЕИЧ. Бошга ёпиладиган рУмол-ёпинчик аёлнинг бош кийими (икки чакка)га С. ёрдамида мустаккамланган. С. турли шаклдаги асосИЙ ва ШОКИЛа кисмдан тузилган. Кадимда суякдан ясалган, кейинчалик бронза тУжсуичјзаР б-н алМашинган. ХХ асрга келиб С. шабака усулида шарча (фируза кУзлар кадалгани «анор» С.) хамда кУШЧа шаклида ишланган ёки шокилалари КУШЧа б-н якунланган. Баъзи жойларда санчок кам деб аталган.
САРТ (турк . ) - 1) — V1 асрларда турклар Урта Осиёни босиб олгач шахарларда истицомат кипаётган форс-тожик тилида гаплашувни акопини шундай аташган; 2) Xll — асрларда мтллар савдогарчилик билан келган, асосан, аксарият мусулмон савдогарларини С. деб атаман; З) асрда ДаШТИ Кипчокдан келиб Темурийлар давлатини эгаллаган кУчманчи Узбеклар махаллий утрок ахолини С. деб атаган. Кейинчалик вазият Узгариши бипан С. атамасининг мазмуни хам Узгарди. КУчманчи Узбеклар Урта Осиёни бОСИб олганларидан сунг, Урта Осиёдаги утрок ахолининг капа кисми туркий тил да гаплашганлиги учун, уларни оманчи Узбеклардан Фарк килищ максадида факат Урта Осиё вокасининг шакар ва утрок. аколисига нисбатан С. атамаси ишлатила бошланди.
САРТУП (форс. — тупчи боши) — сарой сокчилар бошлиги; Хива хонлигида бош тупчи — артиллериячи.
САРИНГ (форс. — кушин бошпипл) — 1) Хоразмшоклар давлатида 500 отлик аскардан ТаШКИЛ топган харбий гуруц кумондони. С. салтанат олдидаги буюк хизматлари эвазига малик даражасига кУтарилиши хамда муайян вилоятга кокимпик кипиш имкониятига эга бУлган; 2) Хива хонлигида калъалар атрофига душман отликлари йулини тусиш максадида ёюч козиклар кокипган. Мазкур вазифани бажарувчиларга ракбарлик килувчи ШиС С. деб аталган; З) Усмонли турк империясида С. уз мавкеига кура бУлукбошидан юкори лавозим лисобланган. Мумтоз форс-тожик ва узбек тили тарихий-бадиий обидаларида С., умуман, «лашкарбоши, саркарда, боилик» маънопарини англатган. Хусусан, СОКЧИЛар бошлипл См деван, дарвозабонлар рафари С.и навбат бирикмалари б-н ифодаланган.
САТАВАДО (груз.) — Грузияда — XVl|l асрларда амалда марказий локимиятдан мустакил булган феодал мулклари тоифаси. Грузин шо•кларининг харбий харакатларида катнашишга мажбур эдилар. XlX аср бошларида, Грузия Россия таркибига киритилгач, тугатипган.
САТЕЛЛИТ (лот. satelles, satellites — сокчи, ЙУлдош сузидан) — 1) Кад. Римда уз хУжайинига хамроклик килган куролланган ёлланма киши; 2) расман мустакил, амалда эса бошка кучлирок давлатга карам бУлган давлат.
САТИ (кинд.) — хиндларнинг хурофий одати. Унга кура, беза аёллар вафот этган эри б-н бирга утда куйдирилган, Ж.Нерунинг ёзишича, бу одат ед. скиф кабилаларида урф бУлган. «ад. санскрит конунлари С.ни расман коралаган. Акбар уни ман ЭТИШГа астой дил харакат килган. Хинд маърифатчиси ва файласуфи Рам Мохан Рой (1772 — 1833) ва Бенгалия жамоат арбоби Двархант Тагор С.ни конун йУли б-н бекор килишга эришдилар (1829). Линдистон Республикасининг конституциясига биноан, эски «ад. хурофотлар каторида С. одати кам мутлако конунга зид деб эълон килинган.
САТИС — кад. мисрликларнинг муздек сув худоси, Ранинг кизи, Хнумнинг рафикаси, Анукетнинг онаси.
САТИСФАКЦИЯ (лот. satisfactio — «аноатланиш) — 1) феодал жамиятида шаънига айтилган хакорат у-н, одатда, дуэл шаклида уч олиш; 2) давлатнинг халкаро хукук, нормаларига амал цилмагани у-н иккинчи бир давлатга етказилган маънавий зарарни коплаш шакли. С. жавобгарликнинг сиёсий куриниши хисобланадИ. Бундай зарар турлари давлат ракбари ёки дипломатик ва консуллик вакиллари б-н сухбатда одоб коидаларидан четга чикиш, давлат рамзларига хурматсизлик ва б. бУлиши муммн. Жавобгар давлат етказилган маънавий зарар уж С. бериши шарт

САТРАП (юнон. satrapes, «ад. форс. хшатрапаван — вилоят хазиначиси) — «ад. ва илк Урта асрда Эрондаги (вилоят) сатрапия бошЛИЕИ. Форслардан тайинланган. Сатрапиядаги барча расмий-маъмурий ишларни бошкарган, соликларни уз вапида йи€иб, подшок хазинасига топшириш, аХОЛИНИ турли курилиш ишларига мажбуран жалб этишни таъминпаган. С. сатрапиянинг олий судьяси вазифасини лам Утаган. У кумуш ва мис танга, чар пуллар зарб этиш кукукига эга бУлган.
САТРАПИЯ, САТРАПЛИК - айрим давлатлар (Ахамонийлар, Салавкийлар, Парфия ва Сосонийлар)да сатраплар бошкарган карбий-маъмурий округ. С.га сатраппардан ташкари харбий бошликлар хам тайинланган, улар чегара, йУлларни кУриклаган, УЕРИлик ва боскинчиликка карши курашган. Кар бир С. белгиланган микдорда сопик тУлашга мажбур бУлган. КУпчилик С.ларнинг уз конуни, урф-одати булган, уз тилида сузпашган.
САТУРН Е «ад. Рим мифологиясида экинлар• худоси, дехкончилик комийси. С. Италиянинг жуда «ад. подшоси кисобланган, у халкни дехкончиликка, сохибкорликка Ургатган. Унинг даври .ялпи тенглик, маъмурчилик ва тинчлик баркарор булган «олтин аср» замонаси эди. С. шарафига хар ЙИЛИ декабрь ойида дабдабали ва кувнок сатурналия байрами Утказилган. С. рун соколли ва кулида уропл бУлган одам шаклида тасвирланган. Мил. ав. lll аср охири — аср бошидан С.га сИплНИШ юнонлар худоси Кроносга СИмНИШ б-н кушилиб кетди.
САТУРНАЛИЯ (лот. Sdturnalia) — «ад. Римда хар ЙИЛИ Сатурн шарафига нишонланадиган байрам. Кишки тенг кунлик чо;ида, косил Йишб олингач, утказилган. Байрам карнавал тусида бУпиб, унда куллар хожалари б-н «тенг» хисобланганлар, хатто хожалари уларга мулозамат хам килган, факир-фурроларга пуллар таркатилган. С. маросимидаги бир-бирига сова бериш одати христианларнинг Рождество байрами удумларида сакланиб колган.
САТЬЯГРАХА (санскр. какикат цатъийликда) — хинд халкининг ИНГЛиЗ мустамлакаси давридаги кураш шаклларидан бири. М.Ганди томонидан ХХ аср бошида ишлаб чикилган. Бунда курашнинг турли хил усуллари, мутлако тинчлик воситалари — митинглар уткЗИШ, хукуматга арзномалар б-н мурожаат Килиш, иш ташлашлар уюштириш, лукумат фармойишларини бажармаслик, соликларни тУламаслик, хокимият б-н хамкорлик килмаслик, унга итоат этмаслик, умуман, куч ишлатмасдан курашишни билдиради.
САФ (араб. — катор, сира) — карбий бУлинма ва кисмларнинг биргаликда каракат (ИЛИши у-н муайян тартибда жойлашуви. Кулдорлик тузумининг вужудга келиши турли кушин кисмларини маълум тартибга солиш, С. ТУЗИШНИ такозо этган. Якин Шарк, Юнонистон, «ад. Рим ва Карфагенда курол-ярс»ларнинг ва харбий ишнинг такомиллашуви, жанг араваларининг пайдо бУлиши жанговар С.га алохида диккат килишга замин яратган. Туркий халклар томонидан жалон карбий санъати тарихида биринчи бУлиб отлик аскар лар С.ининг жорий килиниши суворий кУшинининг душман кучлари устидан тула устунлигини таъминлаган.
САФАР ОЙИ (араб. — камарий йил кисобида, яъни Ой тае;вимида, шунингдек, мусулмонларнинг лижрий-камарий йил хисобида 2-ойнинг арабча номи; 29 кунга тенг.

САЪ (араб. е) — ОЕИРЛИК улчов бирлиги. XVll асрда Бухорода 1 С. 8 ритл бУлган. 1 ритл = 90 мискол ва 1 мискол = 4,8 грамм бУлса, у лолда 1 С. = 8 ритл = 8 х 90 = 8 х 90 х 4,8 грамм = 3.456 килогоамм бУлади.
САПНА, COFOHA — Урта Осиё халкларида мархумларни дафн этиш б-н бопзйк дафн иншооти; 1) ер ости сувлари ер бетига МИН, тошлок жойларда ер устига пиШи$ пашт ёки ТОШ№Н ишланган, шакли бешикка Ухшаш, ичига бир, баъзан бир неча (бирин-кетин) жасад «Уйилган кабр; 2) кабр устига Урнатиладиган ёдгорлик тури. Урта Осиёда XlV — асрларда кабр устига С. кУйиш расм бУлган, накш Уйиб, китобалар ёзилган, С.лар ПИШиК паштдан, тЂшдан, кора ёки кулранг мармардан ишланиб, баъзан усти сиркори кошин, Уйма накшлар б-н безатилган, 2 ёни равоксимон бУлган.
САХОБАЛАР (араб. — хамрол, дуст) — Мухаммад пайкамбарнинг сафдошлари, мин ёрдамчилари. Кейинчалик Мухаммад алайхиссапомни лоакап бир маротаба, гарчи гУдаклик чоплда бул. са лам, кУрган ва иймон келтирган барча Кишипар С. деб атала бошлаган. С. Арабистондан ташкаридаги Улкаларни Фатк этишга КИРИШГаН илк мусулмон «Ушинининг узагини Тац.]КИл этган. С.нинг олий катламини мукожирлар ва ансорлар ташкил килган, улар дастлабки халифаларни сайлашга таъсир кУрсатганлар, уларни

ноиблик ва олий даражадаги лашкарбошилик мансабпарига тайинлашган. С. Мухаммад алайхиссалом вафот этганидан сунг унинг таълимотини хаммалари бир бУлиб сакладилар. С.Аинг пай№мбар сУзлари ва ишлари хакидаги хикоялари (хадислар), шунингдек, шахсий Урнаги хамда фикри ислом ахпокий таъпимоти — сунНаНИНГ энг мухим таркибий кисмини ташкил этди.
(араб. , ) — кажм улчови. Киймати 26 литр, 28 литр, 151,4 литр ва кк. бУлган.
САМОФ (араб. 01-*--) — китоб муковаловчи уста, муковасоз. Аслида, яхлит капа Улчамдаги КОюЗНИ буклаб сахифага ажратувчи шахс — сахифаловчини билдирган. С. кейинчалик варакларни жамлаб муковага олувчи устани англатган.
СВАРОГ — славянларнинг олов худоси, Дажбогнинг отаси, бош худолардан бири саналган.
СЕБЕК — «ад. мисрпикларнинг сув ва Нил тошкини илохаси.
СЕГРЕГАЦИЯ (кечки лот. segregatio — ажратиш) — бирор ирк ёки этник гурухни чесараланган худудга мажбурлаб ёки ихтиёрий йУл б-н кучириш ёхуд алокида мактаблар, транспорт воситалари, хизмат кУрсатиш корхоналари ташкил этиш ёки бУлмаса, башка дискриминация чоралари оркам ажратиб кУйиш. С. дискриминациянинг алохида. кУринишидир. Тарихда конунлаштирилган С. хоплари бУлган. Чунончи, С. АКШ жанубида аср 2-ярми бошида негрлар озод килингандан сунг ХХ асрда кам узок вап сакланиб турди. ЖАРда ХХ асрнинг 90-йиллари бошигача С.нинг энг ёмон шати — апартеид мавжуд эди.
СЕЙМ (полы sejm) — 1) Польша, Литва, Чехия ва Шк. Европанинг бошка айрим давлатларидаги тоифавий-вакиллик органлари; 2) Польша, Литва (1922 — 1940, 1992 йилдан) ва Латвияда (1922 — 1934) олий конун чикарувчи орган номи.
СЕКИРА (рус . ) - «ад. чопувчи жанговар курол, дастага урнатилган яримойсимон болта (узунлиги 30 сантиметргача). Баъзан тумток томонида отликларни эгардан купатиш у-н мУлжалланган илмок Урнатилган.
СЕКСТАНС (лот. sextans — оптидан бир) — Кад. Римда муомалада б?лган мис ва бронза танга, 1/6 ассга (54,58 грамм) тенг бУлган.
СЕКСТАНТ (лот. sextans, караткич келишиги sextantis — олтинчи) - уфк устидаги осмон ёриткичларининг баландлигини белгилаШ. ёки кузатувчи жойи координаталарини аниклаш максадида куринадиган жисмлар орасидаги бурчакларни улчаш у-н мулжаллан-

ган кУзгули-кайтаргичли асбоб. С. кадимдан кУпгина расадхоналар (мас., Улу“ек расадхонаси)да кулланилиб келган.
СЕКСТАРИЙ (лот. sextarius) — (ад. Римда хажм улчов бирлиги, 12 циатага (0,5472 литр) тенг бУлган.
СЕКТА (лот. secta — мактаб, таълимот, sequor — эргашаман сузидан) — мазхаб, таълимот, маслак; кукмрон черковдан ажралиб чиккан диннинг бирор тармти.
СЕКУЛЯРИЗАЦИЯ (кечки лот. saecularis — дунёвий) — 1) давлат томонидан черкав мулкини (Опрок ер) дунёвий мулкка айлантириш. С. реформация даврида (XVl — XVll асрларда) кенг кулланилган; 2) F6. Европада кишининг черков рухсати б-н руконий холатдан дунёвий колатга утиши.
СЕКУНД-МАЙОР (лот. secundus — ИККИНЧИ, иккинчи даражали сузидан) — 1716 — 1797 йилларда рус армиясида офицерлик унво ни. Даражаси бУйича капитан унвонидан кейин турган.
СЕЛЕНА — «ад. юнонларнинг ой худоси.
«СЕМИЗ ХАЛК», «СЕМИЗ ПОПОЛАНЛАР» (итал. ророЬ grasso) — Урта асрлар Италия шахарларида шахарликларнинг бадавлат табакаси. Атама XIll — асрлардаги пополанлар харакати контекстида кУлланилади. «С.х.», одатда, «орик халк»ка карши кУйилади. Дастпаб савдо-сотик ва ишлаб чикариш тараккиёти туфайли Европанинг энг бой шахрига айланган Флоренциядаги бадавлат инсонпар (улар кокимиятни хам кулга олганлар)га нисбатан ишлатилган, кейинчалик Италиянинг боше минтакаларида хам кенг истифода этилган.
СЕМИНАРИЯ (лот. seminarium — кУчатзор, Ома маънода — мактаб) — Урта махсус укув юртларининг бир тури. XVl асрнинг 2-ярмидан Гб. Европанинг катор мамлакатларида диний укув юртларини С. деб атай бошладилар. асрда F6. Европада Укигувчилар тайёрловчи С.лар ТаШКИЛ этИлган (1684 йил Франциянинг Реймс шахрида, 1695 йил Германиянинг Галле шахрида). С. XlX асрнинг 1-ярмида швейцариялик педагог И.Г.Песталоцци пэяси асосида ривожланди. 1917 йилгача Россия ва Украинца бошланпач синф Укитувчиларини тайёрлайдиган пед. укув юртлари Укитувчилар С.си деб аталган.
СЕМИС (лот. semis) — Кад. Римнинг тангаси. Айрим тангаларга Сатурннинг бюсти тасвири туширилган. Империя даврида С. 1/2 ауреусга тенг олтин танга сифатида чикарилган. Октавиан Август даврида С. 4,59 грамм, флавийлар замонида 3,27 грамм, антонинлар даврида 3,70 грамм вазнга эга бУлган. С.ни зарб этиш Адриан
лужти

(117 — 138) бошкаруви пайтида тУхтаган. Византия империясида олтин С. (ёки семисса) 112 солидга тенг келган.
С ЕНАТ (лот. senatus, senex — кекса сузидан) — 1) «ад. Рим республикаси даврида олий хокимият органи. Мил. ав. Vl асрда патриций урутарининг оксоколлари кенгашидан келиб чиккан. Республика даврида давлатнинг олий органларидан бирига айланди. С. таркибига собик магистрлар умрбод муддатга киритилган. С. тепасида сенаторлар ичидаги энг муносиби — принцепс турган. Плебейлар ва патрицийларнинг сиёсий кураши даврида (мил. ав. V — lll асрлар) С. кОКИМИЯТи комициялар (халк йижнлари) б-н чекланган. Мил. ав. lll — асрларда С. комицияларда овоз бериш у-н такдим ЭТИЛГаН конун хрюкатларини куриб чиккан, унга харбий сохада, ички ва ташки сиёсат, молия ва давлат мулки масалаларида олий ракбарлик, фавкулодда холат эълон килиш ва б. лукуклар тегишли эди. Бир суз б-н айтганда, у давлат бошкарувини амалга оширган. Империя даврида С. кокимияти чеклаб борилган. Расман С. дав латнинг олий органларидан бири макомини саклаб колган, унинг карорлари конун кучига эга бУпса-да, одатда. конунлар император ташаббуси б-н кабул килинган. Октавиан Августдан бошлаб Рим императори принцепс, яъни бош сенатор унвонига эга бУлган. С. аъзолари сони Узгариб турган. Дастлаб 100, илк республика даврида (мил. ав. 88 йилгача) ЗОО, Сулла давридан 600, Цезарь заманида 900, Август пайтидан яна 600, империянинг охирги йилларида 2000 кишидан таркиб топган; 2) Россияда 1711 — 1917 йилларда хокимлик килувчи С. — конун чикарувчи ва давлатни бошкарувчи олий давлат органи. .XlX асрнинг 1-ярмидан олий суд- органи: 1864 йилдан эса олий кассация ИНСТаНЦУ1ЯСи. Бош прокурор томонидан бошкариб турилган (унйнг узи 1802 Йилдан аДЛИЯ вазири). Сенаторларни император тайинлаган; З) бир канча давлатларда парламент юкори палатасининг номи.
СЕНАТУС.КОНСУЛЬТ (лот. senatus consultum) - 1) «ад. Римда сенатнинг расмийлаштирилган ва мажбурий характерга эга бУлган фикри; 2) Францияда асрда (консуллик, биринчи ва иккинчи империя даврларида) конституцияни Узгартирувчи ёки тУлдируэчи кужжатлар.
СЕНЕШАЛ (франц. senechal, кечки лот. siniscalcus — капа хизматкор сузидан) — 1) Франклар давлатида V — VlI| асрларда кироллик саройининг бош маъмури. Vlll асрдан судлов за харбий вазифаларни утаган. Йирик сеньорлар хам уз Сига эга эди; 2) Жб. ва
Гб. Францияда кироллик амалдори, судлов-маъмурий округ (сеНеијаГIПИК) рахбари. Аксар макаллий феодаллардан тайинланган. .XVl асрдан Спар факат карбий ваколатларини саклаб колдилар. Буюк француз инкилоби даврида тугатилган.
СЕНТУРИЯ (лот. centuria, centum — юз сузидан) — л) «ад. Рим кушинида карбий бУлинма. Легионда 60 та С. (империя даврида 59 та) бУлган. Республика даврида С. таркибига 60 нафар, Гай Марий ислохотларидан кейин 100 нафар жангчи кирган. Иккита С. манипулани, бир нечта манипула когортани ташкил килган. С. сентурион томонидан бошкарилган; 2) римликларнинг СаЙЛОВ гурукпари хам С. деб номланган. Мазкур тартиб Сервий Туллий (мил. ав. Vl аср) дђврида Урнатилган; З) шунингдек, майдон улчов бирлиги сифатида «Улланилган. 1 С.нинг 100 хередий ёки 200 югер = 50,364 гектар.
СЕНТУРИОН (лот. centurio) — «ад. Рим легионида махсус карбий бУлинма (сентурий, манипула) бошлки. Юкори унвонли С.лар Йирик бУлинмаларни (манипула, когорта, вексилляция) хам бошцарган. Жанг пайти С. уз сентуриясининг биринчи катор Унг качотида жоЙлашган. Легионда 60 нафар С. бУлган. Гай Марий ислохотларидан сунг когорта асосий тактик бирликка айланди. Когорта таркибига 6 нафар С. кирган. Легионнинг бош С.и примипил деб номланган.
СЕНЬОР (лот. senior — капа) — Урта асрларда Гб. Европада: 1) ихтиёрида карам демонлари (купинча шакарликлар хам) булган ер эгаси (феодал); 2) шахсан карамлигида майда феодал-аассаллари бУлган мулкдор (кар. Вассаллик). Худуднинг олий С.и (кироп, князь, герцог) сюзерен деб аталган.
СЕПАРА (форс. D 2 0) — уч киррали йУ,еон игна. Коп-«анор, чарм, пустин, тери ва шу каби нарсаларни тикишда ишлатилади. Асосан. пулат симдан ясалган.
СЕПАРАТИЗМ (франц. separatisme, лот. separatus — алокида сузидан) — ажралишга, алокидаликка интилиш; давлатнинг бир кисмини миллий, диний, этнографик, СИёСИЙ, иктисодий сабабларга кура ажратиб олиб, янги давлат тузилмаси ТУЗИШ ёки мамлакатнинг бир кисмини мухториятга айлантириш каракати. С.нинг кучайиши ёки ПаСаЙИши ташки ва ички омилларга бонтик бУлади. Тарихда С. харакатлари куп бУлган, улар аксарият лолларда можа роларга, низоларга олиб кепган ва фукаролар уруши оркали кечган. Коз. вактда Россиянинг Чеченистонидаги, Туркиянинг курдлар, Испаниянинг басклар яшайдиган кудудлари, Канада Квебекидаги
Тарл пугати
харакатлар С. кУринишларидан хисобланади. С. миллий-озодлик каракатидан фаркпанади.
СЕПАРАТ СУЛХ (лот. separatus — алокида) — уруш опиб бораётган мамлакатпар коалициясига кирган давлатлардан бирининг уз иттифокчиларини огокпантирмай ёки уларнинг розилигини олмай, душман б-н тузган сугц шартномаси ёки вактинча яраш битими.
СЕПОЯ (форс. се — уч ва поя) — туюн, дамба курищда, дарё ва анкорларнинг кирпцларини сув ювиб кетишидан саклашда ишлатиладиган мослама. Учта поя бир-бирига учбурчак шакпида мустахкамланади. Хосил бУлган учбурчакнинг ораси харсанпош ва б. материаллар б-н тУлюзилиб, сув йУпи тусилади, киркок мустахкамланади. С.ни ясовчи усталар сепоячи деб атаман. ХХ асрнинг 40-йилларигача Узбекистан ирригациясида кенг кУлланилган. Йирик темир-бетон тУюнпар курилиши б-н уз ахамиятини йукотди.
СЕПТИМОНЦИУМ (лот. Septimontium, septem — епи ва rnons — адир, тепапик) — Кад. Рим шахри юзага келган етти тепалик: Авентин, Виминал, Квиринал, КаПИтолий, Палатин, Эсквилин, Целий.
СЕР (форс. х.“) — оварлик улчов бирлиги. 40 С. 1 ботмон бУлган. С.ни мискол билан Улчаганда киймати 152,88 грамм бУлади. Эрою да 1935 йилдан кейин 1 С. 75 граммга тенглаштирипган.
СЕРАПИС, САРАПИС — эллинизм даврининг худоси. Унга СИплнишни Александрияда Птолемей 1 (мил. ав. 305 — 283) юнонлар ва мйсрпикларни диний асосда бирлаштириш максадида жорий этган. Мисрликлар С.ни хосилдорлик худоси Осирисга, баъзан Аписга, юнонлар Зевсга киёслаганлар.
СЕРВИТУТ (лот. servitus — куплик, карамлпк) — (ад. Рим, феодализм ва кейинги даврлар кукукида бировнинг мулкидан фойдаланишга чекланган хукуц (мас., КУШНШНИНГ ер майдонидан утиш хукуки).
СЕРВЛАР (лот. servus - «ул) — Урта асрларда Гб. Европада хукуклари энг куп чекланган феодал карам демонлар тоифаси. Бу чекланишлар бир сеньордан бошкасига утиш, мол-мулкини тортиб олиш, мол-мулкини мерос колдириш, НИКОЛ эркинлиги ва б-да намоён бУлади (махсус тУловлар тУлаган). С.лар карам дехконларнинг боше тоифаларига нисбатан опаррок мажбуриятларни утаганлар (чекланмаган баршчина, эркин таля), уз ШиСИ ва мулкини эркин истифода эта олмаганлар, ерга маккам бо,глаб кУйилганлар. X1l аср — аср бошларида С.ни тулов эвазига шахсий озодликка чикариш бошлДнган. XVl асрга кепиб серважнинг айрим колдикла-

ри сакланиб колган. Атама тор маънода Франциядаги крепостной демонларни англатган.
СЕРКЕТ — кад- мисрликлар илокаси, Ранинс кизи. Отасига душманларни енгишга ёрдам беради деб тушунилган. Мархумлар хомийси кисобланган. Мукаддас жонивори чаён бУлган.
СЕСТЕРЦИЙ (пот. sestertius — айни маъноси учдан бир) — (ад. Римда дастлаб кумуш, сУнгра рангли металлар аралашмасидан сукилган танга. Мил. ав. Ш асрдан зарб этила бошланган. Мил. ав. 268 — 217 йилларда 2,5 ассга (1,09 грамм), мил ав. 217 йилдан 4 ассга (1 грамм) тенг бУлган.
СЕТ — «ад. мисрликпарнинг чул ва ёт Упкалар худоси, ёвуз ибтидо ифодачиси, Геба ва Нутнинг уши, Осирис ва Исиданинг иниси, Нефтпданинг эри. Унинг мукаддас жониворлари эшак, чучка, антилопа ва жирафа бУлган. С.ни эшак бошли киши киёфасида тасвирпашган.
СЕЦЕССИЯ (лот. secessio, secedo — кетаман сузидан) — «ад. Римда плебейларнинг мил. ав. 494, 449 йилларда Рим жамоасидан намойишкорона чикиши ва шакар ташкарисига кетиши. С. пле- бейпарнинс как-кукукдари у-н курашининг узига хос шакли бУлган. Замонавий маънода сепаратизм натижаси, мамлакат бирор кисмининг ундан ажралиб чикиши.
С ЕЧЬ (слав.) — Украинца Запорожье казакларининг — асрларда мавжуд булган уз-узини идора килиш ташкилоти. С. бар- ча харбий масалаларни бошкариш маркази, старшиналар карорголи кисобланган.
СЕХМЕТ — кад. мисрликларнинг уруш ва кайнок куёш худоси, Ранинг кизи, Птахнинг рафикаси, Усимликлар худоси Нефертумнинг онаси. Сни шер бошли аёл киёфасида тасаввур этишган.
СЕШАТ — кад. мисрликларда ёзув худоси Тотнинг кизи ёки синг„ лиси, архивлар, кУлёзмалар хомиЙСИ.
СЁГУН (япон . ) - 1192 — 1867 йилларда Японияда карбий-феодаллар унвони. Улар сабабли император сулоласи реал кокимиятдан малрум бУлган. С.ларнинг жами З та сулоласи бУлган: Минамото (1192 - 1333), Асикага (1335/1338 - 1573), Токугава (1603
СЁГУНАТ (япон . ) - 1192 — 1867 йилларда Японияда сёгунлар кукумати. Бокуфу деб кам номланган.
СЁЭН (япон. мулк) — Vlll — асрларда Японияда хусусий
Феодал ер-мулк. Шаклланиш даврининг бошланиши 743 йил б-н
путати
белгиланади. Х асрда сарой зодагонларининг бир кисми, айникса, Фудзивара урупа, шунингдек, Тодай-дзи, Кофуку-дзи ва Энряку-дзи каби Йирик монастирлар, мампакатнинг турли кудудларида кУплаб С.парга эга бУлганлар. Уларнинг ер мулки демонпар ери кисобига ортиб борган. Самурайларнинг шахсий мулк масаласига доимий аралашуви, колаверса, савдо ва шацарлар тараккиёти С.нинг инкирозига сабаб бУлди. С. ер эгалигига Японияни бирлаштирган ШахС — Тоётоми Хидэёси томонидан 1580 — 1590 йилларда Утказилган ер ислокоти баркам берди. Ер уни ишповчипарнинг шахсий мулкига айлантирилди.
СИА — кад. мисрликларда билим ва донишмандлик худоси.
СИВ — скандинав халклари мифологиясида илоха, Торанинг рафикаси.
СИКОФАНТ (юнон. sykophantes, sykon — анжир, phaino — хабар бераман) — «ад. Юнонистонда, афтидан, Аттикадан чикариш такикланган анжирни ташиб кетиш холатлари хакида хабар берувчи шахс бУлган бУлса керак, Мил. ав. V асрнинг 2-ярмидан эса профессионал куфиялар, тухматчилар ва товпамачипар С. деб аталпан.
СИКХИЗМ — Линдистондаги Монотеистик дин; хиндуийликда диНИЙ-УСЛОЛОТЧИЛИК каракатининг оявиЙ шаклларидан бири. XVl аср бошларида Панжобда пайдо бУлган, С. асосчиси — Нанак (1469— 1539). Илк С. шахарда яшовчи савдогар-хунармандлар доиралари мафкурасини ифодалаган. С. барча одбмпарни худо олдида тенг хисоблайди, таркидунёчилик (аскетизм), монахликни коралайди, маънавий устоз — гуруга сУзсиз тобеликни тарпаб килади. XVlt| аср бошида заминдорларга карши харакатнинг мафкураси бУлган, бирок XVlll аср 2-ярмига келиб соф диний окимга айланди, Коз. вактда сикхлар Уртасидаги ижтимоий зищзиятпарнинг кучайиши боис, уларнинг ичида турли окимлар ва сиёсий партиялар вужудга келган. С.нинг диний маркази Амритсар шахри кисобпанади.
СИЛЛАБИК Ёзув (юнон. syllabe - бутик), БУГИНЛИ Ёзув график белгилари (силлабограммалар) бугин косил килувчи фонемалар ва фонема «Ушилмалари б-н боюзик бУлган ёзув тури; умумий ёзув тарихида СК. суз ёзуви (идеографик ёки логографик ёзув)дан кейин, мил. ав. З — 2-мингйилпиклар оралигида, шумер тилида пайдо бУлган ва фонография ривожидаги биринчи боскич хисобланади. Месопотамиядаги бир «анча ёзувлари, криг ва F6. сом ёзувлари «ундош + жар кандай бирикмаси тар-
зидаги бУпан ифодаловчи белгиларга эга бУлган. С.ё.нинг кейинги (мил. ав. аср ва мил. асрларда) шаклланиши ва ривожланишини Эфиопия, Линдистон, Жб.-Шк. Осиёдаги бћинли ёзувларда куриш мумкин.
СИЛСИЛА (араб. — занжир) — аёллар такинчопа; юзни ураб турадиган пешона, чакка ва ияк «исмларидан иборат заргарлик буюми. Пешона «исми куйи кисмига япрокча (шарча)ли калта занжирлар осилган 2 — З каторли майда калланган кумуш турунжларнинг тур кОсИЛ килиб узаро бириккан занжирларидан тузилган; чакка кисми узун занжирларга бириктирилган япрокча (ёки учбурчак тумор)лардан, ияк кисми хам бир неча шундай каторлардан тузилган. С.нинг чакка кисми иякости шокилалари б-н бирга бош кийимга такилган.
СИЛЬВАН — «ад. римликларнинг Урмон ва табиат худоси, юнон ларнинг Пан илокига тенглаштирилган.
СИМОНИЯ (христианлик акидасига кура, хаворийпардан «мукаддас рух»ни тасарруф этиш кобилиятини сотишни сУраган жодугар Симон номидан) — Урта асрларда Еб. Европада черков лавозимпари ёки руконийлик мансабларини сотиш ёки харид килиш. Бундай савдзо-сотикни папалик, кироллар, Йирик феодаллар амалга оширганлар.
СИНАГОГА (юнон. synagoge, якудийча кне'сет — йимлиш, йипалиш жойи) — иудаизм динидаги асосий институт, жамоат ибодатхонаси ва диний жамоа маркази вазифасини утовчи иншоот. Тарихчилар илк С.лар 25 аср олдин Бобипда пайдо бУлган деган фикрда. С.лар Исроилга, имкон кадар Куддусга каратиб курилади. С.ларнинг функциялари жуда кенг, купинча улар кошида болапар ва ёшларга диний таьлим бериладиган мактаблар фаолият юритади.
СИНАНТРОПЛАР (лот. Sina — Хитой ва юнон. antropos — одам) — энг «ад. одамлар (архантроплар)га мансуб казилма одамлар. Жуда куп суяклари (калла кутиси, пастки жаплар парчалари, ва кул суякпари) урча _ппейстоцен копдикларидан илк бор 1927 — 1937 йилларда Хитойдан топилган (номи шундан олинган). С. морфологик жилатдан питекантропларга я.КИН. лекии улардан мия хажмининг катталиги (1000 сантиметр 3 га якин), пешонасининг бирмунча кенглиги б-н фарц килади. С.нинг суяк колдиклари б-н бирга илк палеолит даврига мансуб содда тош куроллар, уларнинг оловдан фойдаланганидан даполат берувчи кул ва хайвонларнинг куйган суяк колдиклари топилган.
nyramu
СИНДИК (юнон. syndikos) — 1) «ад. Юнонистонда судда кимоячи; 2) F6. Европанинг феодап давпатларида гильдия, цех бошЛИТ.
СИНДИКАЛИЗМ (ингп. syndicate — уюшма, бирлашма) — аср охири — ХХ аср бошларида ишчилар каракатидаги марксизм-ленинизм мафкурасига мухолиф йУналиш. С, ижтимоий• инкилобни амалга оширишда даъво цилинган синфий курашдан, ишчилар синфи диктатурасидан кура касаба уюшмаларининг «бевосита харакати» — яппи иш тацилаијларни афзал деб цисоблади. Бу оким шу йУл б-н ИШЛаб ЧИкариШ воситапарини умумлаштириб, уларни ишлаб чикариш ширкатлари (синдикатлар)га мулк кипиб беришни уз олдига максад килиб куяди. С. уз даврида марксизм-ленинизм тарафдорлари томонидан анархо-С., прудонизм, ревизионизм сингари номлар б-н кораланган. Хозирда катор мамлакатлардаги сул партия камда каракатларнинг юялари ва мафкураларида С. таъсири сезилади.
СИНДИКАТ (лот. sindicatus, syndico — караб чикаман, текши, раман сУзидан) — 1) бир турдаги максупотлар ишлаб чикарадиган корхонапар бирпашмаси. Максулотни ягона савдо тармоги оркали биргалашиб сотишни ташкил этиш максадларида тузилади. С. таьсис этган умумий савдо ШИРКТИ С.нинг хар бир аъзоси б-н савдо-сотик тћрисида шартнома тузади. Банклар кам С. ташкил этишлари мумкин. Банк Си аъзолари гурукнинг кар кандай аьзоси чикарган кимматли коюзларни сотиб опади; 2) инвестиция дилер пари гурухи; инвесторлар Уртасида таркатиш у-н КИММаТ.ЛИ КОЕОЗларнинг навбатдаги ёки янги эмиссиясини сотиб ОЛИШГа розилик билдирганларидан кейин С. тузилган хисобланади.
СИНЕДРИОН (яхудийча сангледри'н айни маъноси Ошма ЙИгИЛИШ) — Кад. Яхудияда олий диний муассаса, шунингдек, хар бир шакардаги 23 кишидан иборат олий судлов органи. Куддусда олий давлат органи ва 71 аъзодан иборат олий судлов институти — Буюк С. хам бУлган. С.ниет охирги ракбари Гамапиэль Ш Феодосий И даврида барча кукуклардан макрум этилган, унинг вафоти муносабати б-н 425 йили С.пар батамом тугатилган.
СИНКЛИТ (юнон. synkletos — айни маъноси чакирилган) — 1 ) Юнонистонда олий амалдорлар ЙИЕИЛИШИ,• 2) Византияда Константинопопь сенати С. деб аталган.
СИНОД (юнон. synodos — мажлис сузидан) — 1) дастлаб епископлар Йиплни; 2) Россияда 1721 — 191 Т йилларда олий давлат ор-
ганларидан бири. Православ черкови ишлари (диний акидаларни шархлаш, урф-одатлДрга риоя килиш, диний назорат ва маърифат, еретиклар ва мазхабчиларга Карши кураш)ни бошкарган.
СИНОЙКИЗМ (юнон. synoikismos, synoikizo — биргаликда жойлашаман сузидан) — Кад. Юнонистонда бир нечта кишлок ёки шакарларнинг ягона полисга бирлашуви.
СИНТОИЗМ, ШИНТОИЗМ, СИНТО (япон. синто - айни маъноси худолар йУли, худолар таълимоти) — Японияда таркалган динлардан бири. Vl — Vl' асрларда вужудга келган. Бу дин буддизм Японияда харкала бошлаган даврда кали аник бир ном б-н аталмасди. Биринчи марта «синто» атамаси XVlll асрда будцизмдан Фарк килиш у-н ишлатила бошланган. 1868 — 1945 йилпарда япониянинг• давлат дини бУлган. С. асоси№ табиатга ва аждодлар рукига сиплниш ётади. Унинг таълимотига кура, одампар кандайдир рухлар ёки худо (син ёки ками)пардан таркалган. Олий худоси — Аматерасу (куёш маъбудаси). С. таъпимотининг асосини император коммиятининг илокийлиги (императорга сузсиз итоат этиш) тУЕрисидаги акида ташкил этади. Император Аматэрасунинг авлоди кисобланади. С. кУпхудоликка асосланган. Сда асосий эътибор ер юзидаги хаётга каратилган, нариги дунё масалаларига кизикиш кам. С.нинг кейинчалик буддизм, конфуцийлик дамда христианлик таъсирига учраши унинг нуфузи паСаЙИШИГа олиб келди. Пекин ХХ асрнинг 50-йилларидан C.ra бУлган расмий муносабат яна Узгариб, унинг япон давлатчилиги б-н ботик удум, байрам ва анъаналари тита на бошлади.
СИНФЛАР, ИЖТИМОИй СИНФЛАР - нисбатан баркарор катта ижтимоий катлам, гуруклар (мас., дехконлар, ИШЧИГЕР, буржуазия, Урта синф). «Синф», «синфий кураш» тутрисидаги каРаШЛаРНИНГ пайдо бУлиши нисбатан узок Утмишга эга, Лешн С. КОнцеПЦИЯСИ XlX асрда Европада кенг ёйилган (К.А.Сен-Симон, О. Тьерри, Ф.Гизо ва б.). К.Маркс ва Ф.Энгельс С. мавжудлигини муайян ишлаб чикариш усуши, мехнат таксимоти ва хусусий мулк б-н боплади, С. курашини тарихни каракатлантирувчи куч деб хисоблади. Улар жамиятни мулкдорлар (эксплуататорлар) ва йУксиллар (эксплуатация килинувчилар) синфига ажратиб тушунтирган. Бу икки синф Уртасида доимо кураш бУлади деб хисоблаб, жамият тарихига С. кураши тарихи сифатида караган. Улар С.нинг мавжудпигини жамият таракциётининг муайян боскичи б-н булик, синфий кураш пролетариат диктатурасига
лугати

олио келади, унинг максади синфсиз жамият куришдан иборат деб тушунтиришган.
СИНЬОР (итал. signore) — Урта асрларда Шим. ва Урта Италия шцар-давлатлари (синьориялар)да якка кукмдор; шунингдек, тиран деб хам юритилган.
СИНЬОРИЯ (итал. signoria — хуКмдорлик, хокимият) — 1 ) Италиянинг шакар-коммуналарида — асрларда узини узи бошкариш органи (кар. Приорат); 2) асрнинг 2-ярми — аср Уртапарида Шим. ва Урта Италия шахар-давлатларида сиёсий тузум шакли; бутун фукаролик ва харбий кокимият синьор кулида тУпланган. Дастлаб умрбод диктатура Урнатилган, кейинчалик кокимият мерос бУлиб утадиган бУлди (мас., Висконти Миланда, Медичи Флоренцияда). Тирания деб хам номланган.
СИОНИЗМ (Куддусдаги Сион тепалиги номидан олинган; Библия ривоятларига кура, бу ерда Довуд ПОДШОНинг кароргоци ва худо Яхванинг уйи бУлган) — якудийларнинг Фаластинга келишини рабатлантириш ва у ерда якудийлар давлатини тузиш оркали якудийларнинг уз-узини англашини тиклашга каратилган мафкура. аср охирида вужудга келган. 1948 йилдан кейин Исроилни дунё микёсида хар томонлама «Уллаб-кувватлашга мулжалланган. Социалистик ва либерал окимлардан тортиб то шовинистик рухда бУлган бир канча окимларни уз ичига оладди. Сионистик таШКИГ1ОТлар 60 дан ортик мамлакатда иш олиб боради. Етакчиси — Жалон сионистлар ташкилоти (1897 йили тузилган), кароргоки Исроил ва АКШда.
СИПАР (форс. ) —.дубутанинг жанг пайтида туширипадиган ва юзни химоялаб турадиган кусми, одатда, €6. Европа дубумаларига хос.
сипохий, СИПОХ (форс: „...Ч.. — жангчи, аскар) — 1) Салжукийлар салтанатида унча капа бУлмаган мулкка эгалик килган, эркин мулкдор отлик кушин вакили; 2) Усмонли турк империяси армиясида аник шартнома асосида карбий хизматни утовчи шахс, С. хизмати эвазига ер — тимар берилган. .XlV — ,XVI асрларда С.лар турк армиясининг асосий КИСМИНИ ТаШКИЛ килган. Турк С.си жангга тУкмок, ойболта, икки килич, найза ва ук-ёй б-н отланган. XVll аср сунгида С. Дамашк пУлатидан ясалган зирх ва дубула б-н таъминпанган,• З) Эрон, Урта Осиё хонликларида суворий аскар. Амир Те- мур, Бобур кушинида С: атамаси фаол кУлланган. Урта асрларда КИШЛOК ва шакарларда карбий соликни ундирувчи кичик мансаб-


Download 124.54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling