Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

ЗАРДУШТИЙЛИК ДИНИ
Зардуштийликнинг келиб чиқиши сабаблари 
ва муқадцас битиги
М илоддан аввал ги V II—VI а ср л ар д а М а р к а зи й О сиёда 
қабилавий итти ф о к^ар ва бош қаруви у ру ғ-ай м о қч и л и к му­
носабатларига асосланган Хоразм ва Б ақ гр и я қадимги д ав­
лат бирлаш м алари юзага келган. Бу м ам лакатлар м интақада 
узоқ вақг давом этган иж тим оий, и қги со д и й , сиёсий ва ма­
даний ж ар аён ларн и н г ҳосиласи бўлган. Улар таъсирида ж а­
миятда тутган ўрни, им кониятлари ва аҳам и яти га кўра бир- 
б и р и д ан ф а р қ қи л ад и ган гуруҳлар, т а б а қ а л а р ва с и н ф л а р
юзага келган. Д авлат эса мавжуд и ж ти м оий муносабатларни 
ҳим оя қилувчи си ёси й таш ки лот вази ф аси н и баж арган.
И ж ти м о и й -си ёси й ҳаётда юз берган ўзгариш лар талабла­
рига ибтидоий м аданият, шу ж ум ладан д и н и й эъти қод \а м
мос келмаган. Ш у боис, мавжуд д и н и й эъ ти қод н и янги и қги - 
содий, и ж ти м ои й -си ёси й ва м аънавий м уносабатларга мос- 
л аш ти р и ш зарур эди. Зардуш ти й ли к эса мазкур талабларга 
мос д и н и й таълим от ва ўзига хос дун ёқараш си ф ати да ю зага 
келган.
Зар д уш ти й л и кн и н г юзага келиш и сабаблари қуйидагилар- 
дан иборат:
—ж а м и я т и ш л аб ч и қ а р и ш к у ч л а р и н и н г р и в о ж л а н и ш и , 
си н ф л ар ва давл атн и н г юзага келиш и н атиж асида эски му­
носабатларни акс эттирувчи ибтидоий д и н ш акл л ар н и н г ян ги
д авр талабларига мос келмай қолиш и;
—таб и ат кучлари, мавжудотлар ва руҳларни муқаддаслаш - 
ти р у в ч и , в а зи ф а л а р и н о а н и қ ғай р и таб и и й куч ларн и и ф о- 
д а л ай д и ган у р у ғ-қ аб и л ави й ди н , ўз қ и ё ф а с и га эга, иш лаб 
ч и қар и ш соҳаларига ҳом и й ли к қи л ад и ган , куч ва и м кон и - 
ятларига кўра гуруҳлашган қудратли худолар билан алмаш - 
ти ри ш зарурати;
75 -

---

—м аънавий таж рибани ум умлаш тириш ва уларга илоҳий 
туе б ериш билан ж ам и ят ва давлатн и ян ада м устаҳкам лаш
эҳгиёжи.
З ар д у ш ти й л и кн и н г қаерда вужудга келганлиги м асаласи- 
да м утахассислар турлича маълумот берадилар. Ғарб (Е вр оп а 
ва Ш и м оли й А м ерика) м утахассисларининг аксар и ят қисм и 
за р д у ш ти й л и кн и н г Э рон да ю зага келганлиги эъ ти р о ф э т а ­
дилар. Ш аркда ҳам уш бу масалада м унозаралар давом этаёт­
ган б ў л са-д а, к ў п ч и л и к м утах асси сл арн и н г ф и к р и г а кўра, 
зард у ш ти й л и к Х оразм ёки Б ақтри яд а ю зага келган. Собик, 
И т т и ф о қ п ар чал ан и б к етган и д ан кей и н М аркази й О си ёд а 
м устақил д авлатларнинг юзага кели ш и би лан бу масаладаги 
баҳслар янада кучайди.
Б и зн и н г ф и кр и м и зга кўра, тарихий д и н и й ва б о ш қ а м ан ­
балар зар д у ш ти й л и кн и н г Х оразм воҳасида юзага к ел ган ли - 
гини кўрсатади. Авестода: «Биринчи муқаддас олов — А тар- 
хурра Э р ан -в еж (баъзи м анбаларда А йриан веджа)да ёқи л д и
д е й и л а д и 1 М азкур ҳудуд географ и к ва икушмий та в си ф и га
кўра Х оразм га тўғри келади.
Зард уш ти й ли кка тахм инан 2700 йил олдин Хоразмда я ш а ­
ган тарихий шахс Зардуш т С епитом а асос солган. Зардуш т 
и л о ҳ и ётш у н о с, ф ай л а с у ф , ш о и р ва таб и атш у н о с ол и м ва 
м утаф аккир сиф атида ж ам и ят тараққи ёти га тў сқи н л и к қи л а- 
ётган қ аб и л ави й д и н и й эъти қо д лар н и н г ўрнига, эл атл ар н и
б и рл аш ти рувч и , якках уд о л и к белги лари га эга, я н ги и ж ти - 
м о и й -с и ё с и й ва иқги сод и й м уносабатларга мос д и н и й т и ­
зи м н и н г асоси н и иш лаб чи ққан . Ў зи н и н г д и н и й қар аш л ар и - 
ни оддий м еҳнат аҳлига туш унарли тилда ёзилган «Готлар» 
ш еърий тўплам ида баён қилган. М азкур тўплам к е й и н ч ал и к 
з а р д у ш ти й л и к н и н г м уқаддас ки тоби «А весто»нинг «Ё син» 
деб аталган қисм ига киритилган.
«Зардушт» сўзи қадимги ф орс тилида 
уштра —
туя, зарат
— сариқ, яъни кекса туячи , туячи лар авлоди д еган м а ъ н о ­
ларн и англатади. Қадим ги Грек м анбаларида м утаф акки р зо - 
роастр (гр ек ч а 
actron
— юлдуз д еган м аъ н он и а н гл ат а д и ), 
яъни д о н и ш м а н д мунаж жим деб ю ритилади.