Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

Учинчидан, 
ҳар 
бир алоҳида 
одамнинг иш-ҳаракатлари 
ва 
фаолиятларини ҳар бир айрим кишиларнинг шахсий тажрибаси белгилайди. 
Одамнинг "шахсий" ўз индивидуал тажрибаси бошқа кишиларнинг 
тажрибалари ва ижтимоий тажрибанинг ўзига хос аралашмасидан иборат. Одам 
ҳайвондан фарқли ўлароқ, ўз ҳаракатларини режалаштира олади. Бундай 
режалаштириш ва умумий фикрий масалаларни ҳал қилишнинг асосий қуроли 

---

83 
тилдир. Бу йерда биз тилнинг учинчи вазифаси ақлий фаолиятнинг (идрок, 
хотира, тафаккур, хаѐл) қуроли сифатидаги вазифасига тўқнаш келдик. Сўз 
белгилари тизими сифатида тилдан нутқ фаолиятида фойдаланилади. 
Нутқ фаолияти - одам томонидан ижтимоий-тарихий тажрибани 
ўзлаштириш ва авлодларга бериш ѐки коммуникасия ўрнатиш, ўз 
ҳаракатларини режалаштириш мақсадида тилдан фойдаланиш жараѐнидир. Тил 
алоқа воситаси ѐхуд қуролдир, нутқ фаолияти ѐки нутқ эса алоқа жараѐнининг 
ўзидир. Бу жараѐнда нутқ фаолиятининг фаол ва пассив турлари фарқланади. 
Сўзловчининг нутқи фаол нутқ, тингловчининг нутқи пассив нутқ 
ҳисобланади. Нутқ ички ва ташқи нутққа бўлинади. Ташқи нутқ - ѐзма ва 
оғзаки нутққа, оғзаки нутқ эса монолог ва диалогик нутққа бўлинади. Монолог 
- бир кишининг ўзига ѐки бошқаларга қаратилган нутқидир. Бу ўқитувчининг 
баѐни, ўқувчининг тўлароқ жавоби, маъруза ва бошқалардир. Монологик нутқ 
маълум қийинчиликларга эга. Монологда гапираѐтган киши фикрларнинг 
аниқлигига, грамматик қоидаларнинг сақланишига, мантиқ ва айтилаѐтган 
фикрларнинг изчиллигига эътибор бериши керак. Диалогик нутққа нисбатан 
монологик нутқ кечроқ шаклланади. Мактабда ўқитувчилар ўқувчиларда 
монологик нутқни ривожлантиришга алоҳида эътибор беришлари керак. Икки 
ѐки ундан ортиқ кишилар ўртасидаги нутқ - диалог дейилади. Диалогик нутқда 
баѐн қилинаѐтган фикр кўп жиҳатдан ундан олдинги фикрга боғлиқ бўлади. 
Диалогик нутқда суҳбатдошларга маълум бўлган айрим сўзлар тушириб 
қолдирилади. Шунинг учун ѐзиб олинган диалог бошқаларга унчалик 
тушунарли бўлмаслиги мумкин: Диалогик нутқда ҳар хил турдаги шаблонлар, 
яъни одатланиб қолинган сўз бирикмаси кўп учрайди (ғойил, марҳамат қилиб 
айтингчи). Нутқнинг ички нутқ деб аталган тури нутқ фаолиятининг алоҳида 
тури ҳисобланади. Ички нутқ амалий ва назарий фаолиятни режалаштириш 
фазаси сифатида намоѐн бўлади. Биз сўзни чала-ярим айтишимиз биланоқ 
тушунавэрамиз. Ички нутқ айрим оғзаки нутқ актларидан илгарироқ, хусусан 
ихтиѐрийлик даражаси анча юксакроқ бўлган оғзаки нутқдан илгарироқ содир 
бўлиши мумкин. Ёзма нутқ монологик нутқнинг турларидан бири бўлиб, ѐзма 
нутқ монологик нутққа нисбатан батафсилроқдир.