Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазилиги

2.Byujet nima?

Budjet (qadimiy Fransuzcha „baguette“-karmon, sumka) — bu davlat va mahalliy oʻz-oʻzini boshqarish vazifalari va funksiyalarini moliyaviy taʼminlash uchun moʻljallangan pul mablagʻlari jamgʻarmalarini toʻplash va sarflash shaklidir. Byudjet defitsiti daromadlarni oshib ketganda va mamlakatning moliyaviy sog'lig'ini ko'rsatganda paydo bo'ladi . Hukumat odatda byudjet tanqisligi so'zlarini tadbirkorlik yoki jismoniy shaxslarga emas, balki xarajatlarni nazarda tutadi. Hisoblangan defitsitlar davlat qarzini shakllantiradi. Byudjet defitsitining asosiy xavf-xatarlaridan biri inflyatsiya bo'lib , u narx darajasining doimiy o'sishi hisoblanadi. Qo'shma Shtatlarda byudjet taqchilligi Federal Rezervning inflyatsiya darajasini pasaytiradigan iqtisodiyotga ko'proq pul tushirishiga olib kelishi mumkin. Natijada, iqtisodiy faoliyatning kamida olti oy davom etadigan pasayishini anglatadigan turg'unlik yuz beradi. Byudjet tanqisligining davom etishi inflyatsiyaga uchragan pul-kredit siyosatiga olib kelishi mumkin.

• 
  davlat budjeti — moliyaviy rejalar tizimida etakchi oʻrinda turadi va davlatning asosiy moliya rejasi hisoblanadi:
  
• 
  davlat budjeti — moliya tizimining barcha asosiy moliya institutlari — daromadlar, xarajatlar, davlat qarzlari birlashadigan va oʻzaro bogʻlanadigan markaziy boʻgʻini hisoblanadi;
  
• 
  davlat budjeti — davlatning soliqlar yordamida jamlanadigan eng yirik markazlashtirilgan pul jamgʻarmasidir. Davlat budjeti davlat tomonidan oʻz funksiyalari va vazifalarini amalga oshirish yoʻlida sarflanadi. Tasdiqlangan budjet qonun kuchiga ega.
  

davlat budjeti — davlat pul mablagʻlarining (shu jumladan davlat maqsadli jamgʻarmalari mablagʻlarining) markazlashtirilgan jamgʻarmasi boʻlib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablagʻlar sarfi yoʻnalishlari va miqdori nazarda tutiladi;

budjet iqtisodiy kategoriya sifatida oʻzining tegishli moddiy ifodasiga ega boʻladi.

Budjet munosabatlari davlatning markazlashtirilgan pul mablagʻlari jamgʻarmasida moddiylashadi. Bu jamgʻarma taqsim qilinishi sababli uning shakllanishi va sarflanishi qiymat xarakati orqali ifoda etiladi. Bu jarayon davlat tomonidan yigʻiladigan va sarflanadigan pul resurslari oqimlari kurinishiga ega boʻladi.

Oʻz iqtisodiy mohiyatiga koʻra davlat budjeti — bu iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy tadbirlar, mudofaa va davlat boshqaruvi extiyojlarini moliyalashga moʻljallangan budjet jamgʻarmasini shakllantirish hamda, undan foydalanish masalalarida milliy daromadni qisman milliy boylikni ham qayta taqsimlash borasida davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar oʻrtasida yuzaga keladigan pul munosabatlaridir.

Byudjet (ing . budget — hamyon, mablagʻ) — belgilangan muddat (yil, kvartal) uchun ishlab chiqilgan, meʼyorlashtirilgan hamda qonuniy ravishda tasdiqlangan daromadlar va harajatlar yigʻindisi. B. davlat darajasida (qarang Davlat byudjeti), shuningdek viloyat, tuman (mahalliy hokimiyat), xoʻjalik subʼyektlari, oila yoki shaxs darajasida tuzilishi mumkin. B.ni tuzish va belgilangan tartibda tasdiqlash oʻz navbatida uning amal qilishi hamda bajarilishi ustidan nazorat yuritishni talab qiladi. B.da harajatlarning daromadlardan ortib ketishi B. taqchilligi muammosini keltirib chiqaradi (qarang Byudjet taqchilligi), shu bois doimiy ravishda ularning muvofiqligi taʼminlab boriladi. Oʻzbekiston Respublikasining B. tizimi tuzilishi va uni boshqarish asoslari, davlat byudjetini tuzish, koʻrib chiqish, qabul qilish, ijro etish tartibi va boshqa masalalar OʻzRning "Byudjet tizimi toʻgʻrisida" qonuni (2000 yil 14 dek.) bilan tartibga solinadi.

Davlat organlari, parlament, fuqarolik jamiyati va akademik doiralardan tashrif buyurgan 60 nafardan ortiq ishtirokchlari byudjet tizimiga oid axborotni oshkor qilish va davlat byudjetini ko'rib chiqish, qabul qilish va amalga oshirish jarayonlarida fuqarolarni jalb qilish mexanizmlarini joriy etish, shuningdek, O'zbekistonda fuqarolar uchun byudjetni tuzish masalalarini muhokama qilishdi.

Ochiqlik va oshkoralik O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Davlat byudjetini tayyorlash, ko‘rib chiqish va qabul qilish tartibotlari, tasdiqlangan byudjet, davlat maqsadli jamg‘armalari to‘g‘risidagi axborot e’lon qilinishni va ularning ijrosi jamiyat va ommaviy axborot vositalari uchun ochiqligini nazarda tutadi.

Fuqarolar uchun byudjet (Xalq byudjeti) o‘zi nima?

Fuqarolar uchun byudjet bu - byudjet hujjatining soddalashtirilgan ko’rinishi bo’lib, u aholining barcha qatlamlari byudjet tushunchasini birdek tushuna olishi uchun norasmiy tilda yoziladi hamda moliyaviy savodxonligi bo’lmagan fuqarolar uchun mo‘ljallangan axborot-tahliliy materiallarni o‘z ichiga oladi. Texnik jihatdan sodda tarzda ishlab chiqilgan bu hujjat byudjet sohasiga oid ko’nikmasi bo’lmagan foydalanuvchilar uchun byudjet va byudjet jarayoni asoslari, byudjet ijrosi, byudjet loyihasi, davlat dasturlari, jamoatchilik tinglashlari va boshqa ma'lumotlarni tushuna olish salohiyatini oshirishga xizmat qiladi.

Fuqarolar uchun byudjet batafsil va to’liq tarzda ishlab chiqilgan byudjet hujjatlarining funksiyalarini bajara olish uchun mo’ljallanmagan, biroq fuqarolar va fuqarolik jamiyatlarining davlat byudjetini boshqarishda amalga oshirilayotgan ishlardan boxabar etgan holda, hukumat vakillarining sohaga bo’lgan mas’uliyatini yanada oshirish yo’lida muhim vosita sifatida qayd etiladi.

“Fuqarolar bilan muloqotlarni muntazam tarzda tashkil etib borish nafaqat byudjet jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi, balki, birinchi navbatda, fuqarolar uchun byudjetni, barcha darajalardagi byudjetlarni shakllantirish va ijro etish, davlat maqsadli jamg'armalarining byudjeti borasidagi ko’nikmalarini oshiradi va mustahkamlaydi. Shuningdek, u byudjet siyosatining maqsad va ustuvor vazifalarini tushunish va fuqarolarni byudjet muhokamasiga jalb etish va monitoring jarayonlarini amalga oshirishni osonlashtiradi.” – deydi, Moliya vazirining o‘rinbosari – G‘aznachilik Boshlig‘i Dilshod Sattorov.

Fuqarolar uchun byudjet Buyuk Britaniya, Norvegiya, Braziliya, Meksika, Indoneziya, Rossiya Federatsiyasi,  Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston va boshqa ko’plab mamlakatlarda chop etiladi.

Fuqarolar uchun byudjet BMT Taraqqiyot Dasturi va O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining qo'shma loyihasini amalga oshirish doirasida 2018 yilda ishlab chiqilishi kutilmoqda.

BMT Taraqqiyot Dasturi 2007 yildan boshlab davlat moliyasini boshqarish tizimini isloh qilish sohasida O‘zbekiston Respublikasi Hukumatini qo‘llab-quvvatlab kelmoqda. Byudjetni tayyorlash tizimining samaradorligiga, ishonchliligiga va shaffofligiga erishish masalalariga alohida e’tibor bergan holda doimiy ravishda salohiyatni yanada oshirish yo‘li bilan davlat moliyasini boshqarish sohasida islohotlarning yangi bosqichga olib chiqishda O‘zbekiston Hukumatiga ko‘maklashishni ta’minlash BMT Taraqqiyot Dasturining “O‘zbekistonda davlat moliyasini boshqarishni isloh etishga ko‘maklashish” qo‘shma loyihasining maqsadi hisoblanadi.