Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал-хоразмий номидаги урганч давлат университети

I 
боб бўйича хулоса 
Боб бўйича олиб борилган кузатишларимиз асосида қуйидаги 
хулосаларга келдик: 
1. Араблар истилосидан кейин VIII-IX асрлардан бошлаб халифаликка 
қарашли ҳудудларда ислом динининг кенг тарқалиши билан уни ўрганиш ва 
тарғиб қилишга ҳамда бошқарув ишига лаёқатли бўлган кадрлар тайёрлашга 
эҳтиёж туғилди. Шу муносабат билан халифаликка қарашли Дамашқ, Бағдод, 
Басра, Марв, Бухоро, Самарқанд, Кат, Гурганж ва Хивадан тортиб то 
Андалусиягача бўлган шаҳарларда мадрасалар пайдо бўлди. 
2. IX-XII 
асрларда ислом динига эътиқод қилинадиган мамлакатларда, 
жумладан, Ўрта Осиёда мадрасалар қурилишига алоҳида эътибор берилди. 
Наршахийнинг ёзишича «937 йилги ёнғинда зарар кўрган «Фaржак» 
мадрасаси Ўрта Осиёдаги дастлабки мадрасалардандир. 
3. Хоразмда ёшларга таълим-тарбия бериш, уларга фойдали касб-кор 
ўргатиш ва уларни ватаннинг маънавияти юксак фарзандлари қилиб 
тарбиялаш тадбирлари узоқ «Авесто» замонига бориб тақалади. 
4. Хоразмда дастлабки мадрасалар Кат ва Гурганжда IX аср охири ва X 
аср бошларида вужудга келган. 
5. Ануштагин хоразмшоҳлар даврида 4440 та мадраса, фақат 
Гурганжнинг ўзида 700 та мадраса бўлган. 
6. Ўрта Осиёнинг Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Қўқон, Хива 
шаҳарларидаги мадрасаларда таълим тизими турлича бўлиши билан ажралиб 
туради. 
7. Ўрта асрларда барча мусулмон мамлакатларида бўлганидек, Хоразмда 
ҳам таълим-тарбия тизими уч босқичдан: бошланғич таълим, умумтаълим ва 
олий таълим босқичларидан иборат бўлган. 

---

33 
8. Мадрасаларнинг ўқув дастурлари X-XII асрларда ишлаб чиқилган ва 
кейинчалик такомиллашиб борган. Машғулотлар, одатда, сентябр ойида 
бошланиб, март ойигача давом этган. 
9. Мадраса дастуридаги дарслик икки гуруҳга, яъни улуми нақлия 
(исломий) ва улуми ақлия (дунёвий) илмларга ажратилган. 
10. 
Хоразм мадрасаларида билим беришда асосан суҳбат ва мунозара 
методига амал қилинган, талабаларнинг мустақил фикрлашига алоҳида 
эътибор қилинган. 
11. Мадраса хизматчилари, мударрислари ва талабаларга бериладиган 
йиллик маош миқдори нақд пул ва овқатлик учун дон ҳисобидан ажратилган. 
12. IX-XII 
асрларда Урганч ва Катда мадрасалар қурилиши ниҳоятда 
равнақ топди. 
13. XIII-XV 
асрларда мадрасалар қурилишида оқсоқлик сезилади, чунки 
Хоразмни мўғуллар томонидан бутунлай вайрон этилиши, шунингдек, Амир 
Темурнинг Хоразмга беш марта юриши ва бу ердаги маҳаллий усталарни 
Самарқандга олиб кетиши бунинг яққол исботидир. 
14. XVI-XVII 
асрларда Хоразмда маданий ҳаётнинг жонланиши 
сезилади. Хонлик пойтахтининг Урганчдан Хивага кўчирилиши билан 
маънавий-маърифий ишларга эътибор кучайиб, масжид, мадрасалар 
қурилиши жадаллашди. 
15. XVIII-XX 
аср бошларида Хоразмда мадрасалар ниҳоят даражада кўп 
қурилади. Хивада маърифатпарвар хонларнинг ҳукмронлик қилиши 
натижасида маданий ва маърифий ҳаёт ниҳоятда жонланди.