Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон давлат университети Хорижий тиллар факультети

De - бусўзаникартикльtheучунишлатилган, wid – эсаwithпредлоги,dat's – эсаthat is – нингқисқартирилганшаклидир, dere – there, gran chillun – grandchildren, nothin’ – nothing, cause – because,бунданташкариThey wasбирикмасидаэгавабоғловчифеълнингсондагимослашувибузилган. Буларнингҳаммасисўзловчиванутқмоментинингоғзакисўзлашувнутқигатегишлиэканлигидандалолатберади. Чункибуҳолнафақатталаффузда,балкиграмматикадаҳамкузатилади.
Энди навбатдаги парчани таҳлил киламиз.
Mis Nellie, de Mama of dechillun who come back home after her husbanddead. She pointed to de dark one and said, “Dey all useter call me Alphabet ‘cause so many people had done named me different names. Ah looked at de picture a long time and seen it was mah dress and mah hair. So Ah said: “Aw, aw, Ah’m colored”. “Dendey all laughted real hard. But before de picture Ah thought Ahwuz just like de rest”.
Оғзаки нутқниг бу парчасида биз қуйидаги белгиларни топамиз.
Husband was dead > husband dead;Used to > useter;Had named > had done named;Then they > den dey;I was > Ah wuz;Saw > seen.
Кўринибтурибдики,оғзакинутқнингбупарчасида ҳамфонетик, ҳамдаграмматикхусусиятларкўзгаташланмокда. Буэсасўзлашувнутқинингиштирокчиларитомонидануларнингиндивидуалхусусиятлариданкелибчиққанҳолдатурлиностандартталаффузнамуналариваграмматикструктураларишлатилишинингасосийсабабларидебқуйидагаларникўрсатишимизмумкин.
1. Нутқнорасмийшароитдаўтмоқда
2. Нутқничекловчиҳечқандайташқифакторларйўқ.
3. Нутқ иштирокчиларининг саводдаражаси юқори эмас
4. Сўзловчи томонидан қўлланилаётган талаффуз нормалари ва грамматик структуралар коммуникация қатнашчиларининг барчасига хосдир ва х.к.


2.3. Оғзаки ва ёзма нутқнинг структурал-семантик хусусиятлари ҳамда фарқлари
Юқорида биз нутқ турларини тадқиқ қилиш давомида асосан икки хил нутқ турини ажратдик: ташқи ва ички. Ташқи нутқ ўз ичига ёзма ва оғзаки (диалогик, монологик ва полилогик) нутқларни ўз ичига олишлиги ва улар ўзига хос хусусиятларга эканлиги ҳақида тўхталиб ўтдик.
Монологик нутқ – ўзоқ муддатли, изчиллик билан, мантиқий равишда, фикр ифода қилишнинг бир бирига боғлиқлигидир, бир нафар шаҳс орқали баён қилининади. Монологик нутқ - изчил, мантиқий, ва мазмунлидир. Монологик нутқнинг мазмуни аввалам бор мантиққа мос келиши ва баён этилишида исботланиши лозимдир.
Монолог нотўғри шакиллантирилган жумлаларни қабул қилмайди. У сузлар талаффузи оҳанги баланд ва паст талаффуз этилиш қоидаларига алохида эътибор беришни талаб этади.
Монологнинг мазмундор томони ифодали ўқилиши билан чамбарчас боғлиқдир. Ифодали ўқиш ўз навбатида тил воситалари (сўз, сўз бирикмалари, синтаксик конструкцияларни ишлатиш маҳорати, булар сўзловчи фикрини аниқ баён этилишига кўмаклашади) билан боғлиқ булса, иккинчи томондан коммуникатив воситалар (интонация, тиниш белгилар тизими, бирор бир сўз ёки сўз бирикмаларини буғимлаб ўқилиши, мимика ва қул харакатлари) билан ҳам боғлиқдир.
Ёзма нутқ монологик нутқнинг бир кўринишидир. У оғзаки нутқдан кўра ўзгачадир, бу ҳолатда суҳбатдош билан айни дамда, мулоқот қилиш назарда тутилмаган. Бундан ташқари ёзма нутқ қабул қилувчига ҳеч қандай ёрдамчи воситалар орқали таъсир этмайди (мимика, қул харакати ва хк), бу ерда фақат сўзлар иштироки, уларнинг тартиби, тиниш белгилари ёрдам беради холос.
Ёзма ва оғзаки нутқ бир бири билан жудаям мураккаб муносабатдадир. Улар бир бири билан чамбарчас боғлиқдир. Аммо уларнинг бирлиги жуда улкан фарқларни юзага келтиради. Хозирги замон ёзма нутқи “алфабетик” характерга эга; ёзма нутқнинг белгилари – харфлар оғзаки нутқ товушларини ифода этади. Холбуки, ёзма нутқ бу озғзаки нутқнинг таржимаси хисобланмайди. Мисол қилиб келтириш мумкинки, жуда кўплаб таниқли ёзувчилар кучсиз оратор булишган ёки аксинча.
Ёзма ва оғзаки нутқлар хар ҳил вазифаларни бажаради. Масалан мулоқот жараёнида оғзаки нутқ асосан сухбат нутқидай фаолият йўритади, ёзма нутқ – иш фаолияти, илмий, шахссиз булиб, сухбатдошни айни дамда ёнида бўлишини талаб этмайди.
Ёзма нутқ асосан фақатгина мазмунни етказиб беришга қаратилган булиб хеч қандай ёрдамчи воситалардан фойдаланмайди, оғзаки нутқ эса мулоқотни бевосита шакилланишида вужудга келади. Булардан келиб чиққан холда икки тур мулоқотда ўзига яраша фарқлар вужудга келади.
Ёзма ва оғзаки нутқларни жуда кўп фарқларини хисобга олган тарқдирда ҳам, уларни бир бирига қарамақарши қўйиб бўлмайди. На ёзма, на оғзаки нутқ ўз томодина тула тукис бир бутун нутқни шакиллатирмайди. Ҳам оғзаки, ҳам ёзма нутқнинг ўзига ҳос ва мос хар ҳил турлари бор.
Оғзаки нутқ бир томондан, сухбат нутқи, нутқ-суҳбат булиши мумкин, бошқа томондан эса ораторлик чиқиш, доклад ёхуд маъруза ўқишдаги нутқ ҳам булиши мумкин.
Ёзма нутқинг ҳам куплаб турларини ажратиш мукин, масалан: хат ўз навбатида стилистика томонида илмий нутқдан жуда катта фарқ қилади; эпистолярий – алохида бир стильдир, ўз навбатида у оғзаки нутқга жуда яқиндир. Бир томондан суҳбат, оммовий чиқиш, маъруза ва доклад ўқиш ўз характеридан келиб чиқиб ёзма нутқга жуда яқиндир. Суҳбат, оммовий чиқиш, маъруза ва доклад ўқиш жараёнларида оғзаки нутқ воситаларини учратиш мумкун бўлади.
Маъруза нутқ ўз ичига оғзаки ва ёзма нутқларнинг ўзига хос хусусиятларини жамлаб олади. Сукунат сақловчи тингловчи олдида маъруза нутқи баён этилсада, қандайдир маънода маъруза сухбатга айлади. Чунки маърузачи тингловичалрнинг харакатини инобатга олиб, уларнинг маъруза вақтдаги холати (зерикиши, бошқа иш билан машғул бўлиши, тушуниш ё тушунмаслиги, маърузага қизиқиш билдираётганлигини инобатга олади) аниқлаб, ўз маърузасида интонация, мимика, қул характалари, овоз темпи ва ифодасини ўзгартирган холда нутқнинг баён этилиш мантикини бўзмай баён этади, бу холат эса оғзаки нутқга эмас ёзма нутқга ҳосдир.
Шундай қилиб оғзаки нутқ ёзма нутқдан фарқ қилади, аммо уларнинг фарқли томонларини илғаб олиш жудаям мураккабдир, бир нутқ турига мансуб ўзига хослик бошқа нутқ турига ўзвий боғлиқ булиб, ўта моҳирлик билан ишлатилганлиги учун сезилмайди. Бунга сабаб, биринчидан, икки нутқ турлари бир бирига ўзаро таъсири ўтказади, бир турдаги нутқга мос шакиллар, иккинчи тур нутқига ўтиб кетади. Иккинчидан, оғзаки нутқ хис хаяжонни ифода этиш учун ишлатилса, ёзма нутқ одатда бирор бир нарса хақида умумий фикр юритади.
Ички нутқ – бу сўзлаш фаолиятининг алохида туридир. У режалаштириш на назарий фаолият амалиётдаги бошланғич ҳолатдир. Шунинг учун ички нутқга бир томондан парчавийлик (фрагментлийлик), узуқ-юлуқлик, бир-бирига боғланмаганлик, чала-чулпалик, нотўлаликдан ташкил топган бўлса, бошқа томондан холатни тўғри ва аниқ тушуниб етишни талаб қилади, шу сабабдан ички нутқ ута ўринли булиб, диалогик нутқга яқиндир. Ички нутқ ташқи нутқ асосида шакилланади.
Ички нутқни ташқи нутқдан фарқи фақатгина баланд овознинг йўқлигида ва “нутқ минус товуш”да эмас, балки иккала нутқнинг ўзига ҳос вазифаларидадир. Бинобарин иккала нутқ тузулиши жихатидан хам фарқ қилади. Бошқа нарса учун мулжалланмагна ички нутқ “қисқа узулушлар”дан иборат булади, у одатда тулиқ булмайди, ички нутқ фойдаланувчи учун тулиқдей туйилади. Ички нутқ кесимлидир: у фақатгина нутқ эгасига тушуарли ва лунда булиши мумкун, ва айтилиши керак булган маълумотлар тушириб қкетиши мумкин.
Ички нутқ шаклида шакиллантирилган нутқ ўзининг бошланғич функцияларини йўқотади: ички нутқ коммуникация яъни сухбатга киришиш ва мулоқот функциясидан халос бўлади, аввалам бор уй-фикрларнинг ички ишлаш принципида фаолият йўритади. Маълумот бериш ва етказиш функциясидан мархум булган булса хам, ички нутқ ижтимоий хисобланади. У ижтимоий чунки: биринчидан, генетик жихаидан ўз келиб чиқишидан “ички” нутқ “ташқи” нутқдан келиб чиқади, бошқа шароитда шакилланган ички нутқ узгача тузулишга эга булади, аммо узгача шукилланганлигига қарамсад ички нутқ ижтимоий келиб чиқиш томирларини йуқотмайди. Ички нутқ хох овозсиз, хох овозли булсин у мулоқот шароитида вужудга келган нуқдан ташкил топади.
Ўз мазмун жихатидан хам ички нутқ ижтимоийдир. Ички нутқ ўзи билан ўзи мулоқот қилиш дейиш нотуғридир. Ички нутқ ҳам қайсидир маънода сухбатдошга қаратилган бўлади. Баъзан бу аниқ бир ёки индивидуал сухбатдошдир. Мисол учун: “Баъзан мен ўзимни сиз билан соатлаб мулоқот қилятгандай бўламан”, ички нутқ - ички мулоқот бўлиши мумкун. Айрим холларда инсон хаёлан бирор бир шахс билан мулоқотга киришади ва реал хаётдага сухбатда айтолмаган гапларини айтади, ва шу орқали суҳбат қуради. Агарда ички нутқ бирор бир шахс билан мулоқотни назарда тутмаса у холда ички нутқ мулоҳаза қилиш, фикирлаш, ишончли далиллар келтиришга бағишланган бўлиши мумкун, бу холатда ички нутқ аудитория бағишланган бўлиши мумкун.
Сўзда ифода этилган инсоннинг хар қандай фикри ўзининг тингловчиларига эгадир; инсоннинг ички нутқидаги далиллар келтириш системаси тингловчиларни назарда тутади, ички нутқ одатда ички томондан ўзгаларга қаратилади, агарда реал тингловичига булмаса ҳам, булиши мумкун булган тингловчига қаратилади.
Ташқи нутқни ички нутқга узгариши интериоризация деб аталиб, қисқаришларни назарда тутади, ички нутқни ташқи нутқга ўзгариши эса экстериоризация деб аталиб, ички нутқни кенгайтирилиши вужудга келади, бунда нафақат логика жихатидан нутқни тўғрилиги балки грамматик томонларни хам хисобга олиш зарурати туғилади.
Нутқнинг маълумотларга бойлиги аввалам бор маълумот берилаётган фактларнинг қимматлиги ва муаллифнинг маълумотни етказиб бериш қобилятини хисобга олади.
Нутқнинг тушунарлиги қуйидаги омилларга асосаланади: биринчидан, унинг маъноли мундарижасига; иккинчидан, тил хусусиятларига; учунчидан, тингловчининг қизиқишларига, маълумот хақида хабрдор булишига асосланади.
Нутқнинг ифодалиги сўзга чиқиш холатини инобатга олган холда, талаффуз этилишнинг аниқлиги ва лундалигига қараб, интонацияинг тўғрилигини хисобга олиб, сўз ишлатиш ҳамда том ва кўчмса маънода сўзлардан фойдаланиш қобилиятини қамраб олади.
Диалогик нутқ – бу қуллаб қувватланадиган нутқдир; суҳбатдош мулоқот давомида аниқловчи саволлар қўяди, репликалр ташлайди, фикр якунланишига ёрдам бериши мумкун, ёки суҳбат мулжалини ўзгартириши мумкун.
Диалогик мулокотнинг турларидан бири суҳбатдир, бу ҳолатда диалог тематик (мавзуий) йуналтирилган булади.
Кўпчилигимиз интуитив тарзда оғзаки ва ёзма нутқ ўртасида фарқлар борлигини тушунамиз. Барча алоқа воситалари бир одамдан бошқа одамга ахборот узатишни ўз ичига олади ва ахборот узатиш мураккаб ҳодисани тушуниш учун биринчи қадам бўлса, у муҳим биринчи қадамдир. Ёзма нутқ ахборот узатишнинг анчайин турғун усулидир. Оғзаки нутқ эса фаол ахборот узатишдир. Таъсирли нутқ сўзловчи бўлиш учун сиз оғзаки мулоқотнинг барча фаолликлвридвн фойдаланишингиз, шунингдек, унинг чекловлари доирасида ишлашни ўрганишингиз лозим. Бевоситалик даражасининг юқорироқ бўлиши ва талаффуз этилган сўзнинг эсда сақланиб қолиш даражаси пастроқ бўлгани ҳолда, сўзловчи тингловчиларга психологик таъсир ўтказиш ва нооғзаки мулоқотнинг мураккаб шаклларини ишлатиш учун кўпроқ имкониятларга эга бўлади.
Ёзма нутқ анчагина тушунарлироқ бўлиши мумкин. Ёзма нутқда сўзлар кўпроқ мулоҳаза ва фикрлар натижасида танланган бўлиши ва ундаги аргумент жуда мураккаб, чалкаш ва узун бўлиши мумкин. Ёзма нутқнинг бундаё ўзига хосликлари бўлиши мумкин, чунки бунда унинг темпи ҳам ўқувчи, ҳам унинг муаллифи томонидан назорат қилинади. Ёзма нутқ муаллифи катта ҳажмдаги матн ёзиши ва баъзи ҳолларда йилларга тенг вақт мобайнида қайта ёзиб чиқиши мумкин. Шу тарзда, ўқувчи тез ёки секин ўқиб, ҳатто у ҳозиргина ўқиган нарсаси ҳақида ўйлашни тўхтатиши мумкин. Бундан ташқари, ўқувчи ҳар доим қайта ўқиш имкониятига эга, ва ҳатто бундан фойдаланмаса ҳам, бу имконият борлигининг ўзи ҳам ўқувчининг яхши тушунишлари учун таъсир қилади. Ёзма нутқда ёзилган сўз мулоҳаза, маслаҳат услубига кўпроқ мос тушади.