Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон давлат университети Хорижий тиллар факультети

Жадвал №1
Сўзлашув нутқда интонация(оҳанг)нинг коммуникатив турлари

Интонация

дарак сўроқ буйруқ ундов

ҳикоя сўроқ тилак ундов

ҳикоя хабар жавоб аташ санаш

Жадвал №2

Сўзлашув нутқда нутқий интонация турлари

Нутқий интонация

Давр1 (Period) Давр₂ Давр₃

Жумла₁ (Utterance) Жумла₂ Жумла₃

Синтагма₁ (Syntagm) Синтагма₂ Синтагма₃

Жадвал №3

Сўзлашув нутқи темпи

Тезлашув Секинлашув Мўътадил

Худди шундай йўллар билан сўзлашув нуткида ишлатиладиган сўроқ гап семантик турлари аниқланади.
Жадвал №4
Сўроқ гап

Соф сўроқ гап (СГ) Умумий СГ

Махсус СГ Риторик СГ

Қайта СГ Такрор СГ

Нисбий СГ

Жадвал №5

Сўзлашув нутқда ишлатиладиган буйруқ гапларнинг семантик турлари


Буйруқ гап

Буйруқ Талаб Илтимос Таъқиқлаш Таъма Насиҳат

Жадвал №6
Сўзлашув нутқда ишлатиладиган эмоционал (ҳис ҳаяжонни ифодаловчи) гапларнинг прагматик турлари
Эмоционал гап

Қўрқинч		Муҳаббат
Ишонч		Хайрон колиш
Ғазаб		Азобланиш
Нафрат		Ҳаяжон
Шубҳа		Алам
Соғинч		Хафалик
Енгил тортиш		Хурсандчилик
	Бефарқлик

Турли тиллар ўртасидаги интонацион яқинлик -ўхшашлик овознинг эмоционал тембр нозиклигида кўринади. Интонация сўзловчининг ҳис ва иродасининг энг нафис жиҳатларини акс эттиради.

Сўзлашув нутқи интонацияси грамматика билан узвий боғлик бўлиб, коммуникатив, синтактик, мантиқий, модаллик ва бошқа функцияларни бажаради. Интонация нутқининг стилистик хусусиятларини фарқлаш воситаларидан, яъни тилда орфоэпик жиҳатдан тўғри нутқни ажратиб кўрсатади.
Сўзлашув нутқида интонация синтактик воситалар билан ўзаро муносабатда яшайди, бир-бирини тўлдиради ва бир-бирининг ўрнини босади. Интонация кўпинча жумла маъноларини англатишда бирдан-бир восита бўлиб хизмат қилади: гап грамматик воситалар билан ифодаланган чоғида ҳам интонация ўша гапни шакклантиришда маълум роль ўйнайди.
Кўриниб турибдики, инглиз тилида сўзлашув нутқининг интонацияси жуда бой, шунинг учун гапнинг коммуникатив турларидан муваффақиятли фойдаланиш – қаерда, кимга, нима тўғрисида сўз кетаётганда ҳар бир интонацион моделни конкрет нутқий шароитга мослашни талаб этади.
Умуман олганда оғзаки сўзлашув нутқини ифодалашда хизмат қиладиган бир қанча (фонетик, грамматик, лексик) воситалар мавжуд бўлиб, улардан лексик воситалар муҳимроқ кўринади. Сўзлардан муваффақиятли фойдаланиш предмет, тушунча ва сўзнинг бир-бирига бўлган алоқасини белгилай олишни талаб қилади. Сўз - ҳақиқат, тафаккур қуроли сифатида киши онгидаги фикрларни қўзғайди ва атрофдаги воқеа - ҳодисаларга муносабатини белгилайди. Сўзлашдан ёки ёзишдан олдин керакли сўзларнинг илмий ва мантиқий маъноларини, улар англатган тушунча ва тасаввурларнинг маъноларини луғатлар орқали билиб олиш лозим.
Тилнинг луғат таркибидан оғзаки сўзлашув нутқида фойдаланиш қуйидаги операцияларни ўз ичига олади:
а) актив луғат бойлигини кенгайтириш;
б) сўзларнинг асл ва кўчма маъноларида мақол ва фразеологик ибораларини қўллай билиш;
в) терминлар моҳиятини билиш ва уларни ишлатиш;
г) синоним, омоним ва антонимлардан фойдаланиш;
д) интернационал сўзларни ўз ўрнида қўллаш;
е) диалектал сўз ва иборлардан жуда зарур бўлгандагина фойдаланиш;
ж) қисқартма сўзларни билиб ишлатиш;
з) услубий жиҳатдан белгиланган луғавий қатламдан (слэнг, жаргон) нутқни рангбаранг қилиш масадида фойдаланиш.
Энди юқоридаги хусусиятларни амалий тил фактларида қай шаклда қўлланилишини кузатамиз. Сўзлашув нутқда яна қандай қонуниятлар кузатилади, шу каби масалаларнинг аҳволини билиш учун сўзлашув нутқининг бир неча намуналарини таҳлил қилиб чиқайлик(Мисол тариқасида эса инглиз тили Америка варианти оғзаки нутқи намуналари берилади).
Ah know exactly. What Ah got to tell yuh but it’s hard to know where to start at; “Ahain’t never seen mah papa. And Ah didn’t know im if Ah did. Mah mama neither. She was gone from round dere long before Ahwuz big enough tuh know. (Z. Neale. Hurston Their Eyes were watching God, p. 3)
Юқоридагипарчадасўзлашувнутқинингбирқаторшубҳасизмаркерлариникўришимизмумкин. Яъни, 1- шахсни ифодаловчи кишиликолмошибарчаҳоллардаAh – шаклидаталаффузқилинаяпти, you – олмошиталаффузиyuh – гаўзгартирилган, him – олмошидабиринчиундошқисқарибсўзimтарзидаталаффузкилинаяпти. My – эгаликолмоши – Mahшаклидакелган, to be – феълнингўтганзамоншакли – was – сўзлашувнутқинингбирнамунасиwuzшаклидаталаффузқилинганвабуёзувдаўзифодасинитопган. Инфинитивнингмаркерибўлмиш toюкламасиҳамtuh – шаклидаталаффузқилинган. Юқоридаайтилганданташқариain't never – кабииккиланганинкориборасиниҳам учратамиз. Буларнингҳаммасисўзловчинутқинингнорасмийшароитдаэътиборсизгапирганлигидандалолатберади.Сўзловчинингсаводдаражасиҳамунчаликюқориэмаслигикўзгаташланибтурибди. Кейингипарчанитаҳлилқиламиз.
Mah grandma and de white folks she worked wid. She had a house out in de backyard and dat’s where Ah wuz born. They was quality white folks up dere in West Florida Named Washburn. She had four gran chillun (p.42) on de place and all of us played together and dat’s howcome Ah never called mah Grandma nothin’ but Nanny, causedat’s what everybody on de place called her. (Z. Neile Their Eyes Were Watching God Hurson, p. 3)
Бупарчадаҳамдиаологикнутқнингқаторбелгилариникўрамиз. Аввалгипарчадаайтибўтилганларданташқарибуматндабизқуйдагихусусиятларниучратамиз.