Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик иқтисодиёт институти

2.1-жадвал
Қашқадарё вилоятининг демографик ҳолати⁴⁰

Кўрсаткичлар		Йиллар						2020 йилда 2016 йилга нисбатан ўзгариш +;-
		2016	2017	2018	2019	2020
Аҳоли сони		2895,5	2958,9	3025,6	3089,4	3148,1	252,6
шундан:	эркаклар	1455,5	1491,5	1526,1	1559,1	1589,7	134,2
	аёллар	1440,0	1467,4	1499,5	1530,3	1558,4	118,4
Шаҳар аҳолиси		1250,4	1274,5	1300,8	1326,6	1358,4	108
шундан:	эркаклар	628,8	641,4	656,9	670,5	688,5	59,7
	аёллар	621,6	633,1	643,9	656,1	669,9	48,3
Қишлоқ аҳолиси		1645,1	1684,4	1724,8	1762,8	1789,7	144,6
шундан:	эркаклар	818,4	846,3	869,2	888,6	905,5	87,1
	аёллар	826,7	838,1	855,6	874,2	884,2	57,5
Меҳнатга лаёқатли аҳоли		1654,2	1687,2	1719,4	1752,8	1780,6	126,4
Иқтисодиётда банд бўлган аҳоли сони:		1072,3	1108,5	1143,9	1180,9	1218,0	145,7
Мактабгача ёшдагилар сони (6 ёшгача бўлган)		460,8	470,5	444,4	452,8	463,0	2,2
Ўртача 1 кв.кмга тўғри келадиган аҳоли сони		101,2	103,5	105,8	108,1	110,2	9,0

Вилоят аҳолиси табиий ўсишининг ортиши натижасида туман ва шаҳар “Бандликка кўмаклашувчи марказлар” га ишга жойлаштириш масаласи бўйича мурожаат этаётганган фуқаролар ҳам кўпаймоқда.
2.2-жадвал
Қашқадарё вилояти қишлоқ туманларида рўйхатга олинган ишсизлар сони⁴¹

Т/р	Вилоят қишлоқ туманлари номи	Йиллар					2020 йилда 2016 йилга нисбатан (+,-)
		2016	2017	2018	2019	2020
1	Ғузор	3 107	5 154	3 587	3 591	3 649		542
2	Деҳқонобод	2 973	3 474	3 369	3 372	3 421		448
3	Қамаши	4 740	3 262	5 371	5 377	5 514		774
4	Қарши т.	4 430	5 202	5 219	5 224	5 354		924
5	Касби	3 970	5 054	4 235	3 909	3 981		11
6	Китоб	4 819	4 101	5 461	5 467	5 607		788
7	Косон	4 912	5 288	5 567	5 573	5 718		806
8	Миришкор	2 272	5 391	2 575	2 908	2 936		664
9	Муборак	1 573	2 493	1 650	1 652	1 625		52
10	Нишон	2 533	1 598	2 871	2 874	2 900		367
11	Чироқчи	7 404	2 780	8 391	8 400	8 670		1 266
12	Шаҳрисабз	6 305	8 126	7 146	7 153	7 368		1 063
13	Яккабоғ	4 555	6 920	5 295	5 300	5 433		878
	Жами:	53593	63970	60737	60800	62176		8 583

Меҳнат органлари айниқса қишлоқ жойларидаги аҳолини иш билан таъминлаш бўйича зарур чоралар кўрмоқдалар. Вилоят барча қишлоқ туманларида меҳнат органлари томонидан қишлоқ аҳолисини ишга жойлаштириш кўрсаткичлари йилдан–йилга кўпайиб бормоқда (2.2–жадвал).

Умуман олганда қишлоқ жойларида ишсизликнинг қуйидаги турлари кўпроқ учрайди:

• 
  яширин ишсизлик. Бу қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ортиқча ходимлар сақланиб қолганлиги билан боғлиқ. Соҳадаги институционал ўзгаришлар, ширкат хўжаликларининг фермер ва деҳқон хўжаликларига айлантирилиши меҳнат ресурслари сонини мақбуллаштиришга олиб келди;
  
• 
  мавсумий ишсизлик. Бу ҳам бевосита аграр соҳа хусусияти билан боғлиқлиги яхши маълум. Қишлоқ аҳолисини мавсумлар орасида иш билан бандлигини таъминлаш меҳнат бозорида иш кучига талабни шакллантиришнинг янги усулларни ишга солишни талаб этади.
  

Фикримизча, Қашқадарё вилоятида бунинг учун қуйидаги чоралар кўрилиши мақсадга мувофиқдир:

• 
  қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида рўй бераётган таркибий ўзгаришлар ҳисобга олинган ҳолда иш билан бандлик таркибини ўзгартириш;
  
• 
  қишлоқ жойларида иш билан бандликнинг эгилувчан шаклларини (тўлиқсиз иш куни, ҳафтаси, касаначилик) кенгайтириш;
  
• 
  тадбиркорлик фаолияти даромадлари ҳисобидан янги иш жойлари яратишни молиявий, солиқ имтиёзлари бериш, қўшимча ер майдонлари, фойдаланилмаётган қувватларни ижарага бериш ва бошқа усуллар билан қўллаб-қувватлаш;
  
• 
  қишлоқ аҳолисининг меҳнат бозорида рақобатбардош бўлмаган гуруҳларини ишга жойлаштиришга эътиборни кучайтириш.
  

Ишга муҳтож қишлоқ аҳолиси учун ҳақ тўланадиган жамоат ишларини ташкил этиш уларни иш билан бандликни таъминлашнинг усулларидан биридир. Жамоат ишларини ташкил этиш тажрибаси бундай меҳнат фаолиятини икки гуруҳга ажратиш мумкинлигини кўрсатади. Биринчиси, кўп меҳнат сарфини талаб этадиган ижтимоий ишлардир. Уларга қишлоқ жойларда йўл, турар жойлар, ижтимоий соҳа объектлари, мактаблар, касалхонлар қурилиши ҳамда уларни таъмирлашни киритиш мумкин. Иккинчи гуруҳга мансуб ижтимоий ишларга эса маҳаллий хокимият органлари маблағлари ҳисобига ногиронлар, кексаларни парвариш этиш, касалларга ёрдам кўрсатиш ва бошқа ижтимоий хусусиятга эга ишларни киритиш мумкин.
Жамоат ишларини ташкил этишда меҳнат фаолиятининг вақтинчалик ва мавсумий турларини, шунингдек муайян ихтисослик ва малака талаб қиладиган ишларни белгилаб олиш муҳимдир. Шундай қилинганда жамоат ишларига фақат ишга муҳтож аҳолинигина (аксарият ҳолларда қишлоқ аҳолисининг бу тоифаси зарур малака ва касб-ҳунарга эга бўлмайди) эмас, шунингдек вақтинча ишсиз қолган, тегишли ихтисосликка эга бўлган фуқароларни ҳам жалб этиш имконияти туғилади.
Мамлакат, шу жумладан Қашқадарё вилоятидаги ишсизлик даражасининг мақбуллигини аниқлаш ҳам муҳимдир. Маълумки, иқтисодий жиҳатдан тараққий этган мамлакатларда ишсизликнинг 5,0–6,0 % даражаси табиий ишсизлик даражаси ҳисобланди. Мазкур мезон асос қилиб олинадиган бўлса, Қашқадарё вилоятидаги ҳозирги ишсизлик даражасини табиий ишсизлик даражаси деб қабул қилиш мумкин.
Шунга қарамасдан вилоятда ишга жойлаштиришга муҳтож иш билан банд бўлмаган аҳолининг (ишсизларнинг) салмоғи ҳали ҳам нисбатан юқори. Агар 2016 йилда мамлакат бўйича рўйхатга олинган ишсизлар сони 626,3 минг кишини ёки иқтисодий фаол аҳолининг 4,9% ни ташкил этган бўлса, Қашқадарё вилоятида эса бу кўрсаткич 2016 йилда 53,6 минг кишини ташкил этиб, 5,1 % га тенг бўлди.
Вилоятнинг қатор қишлоқ туманларида ишсизлар сонини камайтириш бўйича таъсирчан чоралар кўрилмоқда. Масалан, Косон туманида 20120 йилда қишлоқ жойларидаги иш қидираётганларни ишга жойлаштириш 2016 йилга нисбатан 844 кишига, Қамаши туманида 1625 кишига, Чироқчи туманида 1888 кишига камайган. Аммо, Китоб, Яккабоғ, Ғузор, Миришкор, Нишон туманларида эса иш қидираётганларни ишга жойлаштириш сезиларли даражада ортаётганлиги кўзга ташланмоқда 2.3-жадвал).
2.3-жадвал
Қашқадарё вилояти меҳнат органлари томонидан қишлоқ аҳолисини ишга жойлаштириш динамикаси⁴²

Т/р	Туманлар номи	Йиллар						2020 йилда 2016 йилга нисбатан ўзгариш +;-
		2016	2017	2018	2019	2020
1	Ғузор	2100	1803	1129	2246	2583	483
2	Деҳқонобод	1362	1248	862	1335	1535	173
3	Қамаши	3076	2677	2802	1262	1451	-1625
4	Қарши т.	2985	2696	2157	3301	3796	811
5	Касби	2299	2029	1457	1604	1845	-454
6	Китоб	2381	2283	2308	3120	3588	1207
7	Косон	3145	1671	1332	2001	2301	-844
8	Миришкор	1818	1196	1101	1682	1934	116
9	Муборак	1915	1712	1249	2123	2441	526
10	Нишон	1370	1185	992	1630	1875	505
11	Чироқчи	4791	2481	1785	2524	2903	-1888
12	Шаҳрисабз	2755	2408	2030	3133	3603	848
13	Яккабоғ	3038	2619	2567	3738	4299	1261