Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

13.3. Машғулот мезоциклларнинг типлари

Кўпинча тортувчи, базали тайёргарлик назорат, мусобақа олди ва мусобақа мезоцикллари бўлади.

Тортувчи мезоциклларни - асосий вазифаси спортчини, махсус машғулот ишларини самарадорлироқ бажарилишига аста-секин киритилиши дан иборатдир. Бу эса машқларни ишлатиш билан имкониятларни охирига қаратилган тизим ва механизмларни даражасини аниқловчи ҳар хил чидамлик турларли ривожлантириш имкониятлари тезкор - кучлилик ва
эгилувчанлик сифатларини танлаб такомиллаштириш. Охирги ҳисобда иш нинг самарадорлигини охирига қаратиладиган ҳаракат кўпикмалари ва малакаларини ташкил топтиришдан иборатдар.
Базали мезоциклларга - организмни асосий тизимларни функционал имкониятларини кўтариб, жисмоний сифатларини тарбиялаш, техника-тактика, ва психологик тайёргарликни такомиллаштирилади.
Машғулот дастури - ҳар хил бажарилиши бўйича шиддатли машғулотлар дан катга юкламалардан фойдаланган ҳолда тузилади.
Тайёгарлик назорати - мезоциклларида спортчини олдинги мезоциклларда эришган имкониятлари синтез қилинади ёки интеграл тайёргарлик амалга оширилади. Машғулот жараёнида кўпинча мусобақа ва махсус тайёргарлик машқларини мусобақа шароитига максимал равишда якинлаштирилади.
Мусобақа олди мезоцикллари - спортчини тайёрлаш жараёнидаги хатоларни йўқотишга техник имкониятларини такомиллапггиришга қаратил ган. Бу мезоциклларда асосий ўринни мақсадга мувофиқ равишда психологик ва тактик тайёргарлик ташкил қилади. Мезоцикл юкламали ва юкламанинг камайиши билан тузилиши, бу эса ўз вақтида мослашув жараёнини, чарчашга қарши туришини самаралироқ бажарилишга олиб келади.
Мусобақа мезоциклларини сони ва тузилиши спорт турини, спорт тақвимини хусусияти, спортчининг малакаси ва тайёргарлик даражаси билан аниқланади. Циклик характердаги спорт турларида, асосий мусобақалар кўпинча 1 ойдан 2 ойгача давом этади, бунда бир ёки иккита мусобақа мезоцикли ишлатилади, спорт ўйинларида асосий мусобақалар 6-10 ой
давом этади. Бу вақт ичида 5-6 та мусобақа мезоцикли бошқа мезоциюолар билан алмаштирилган ҳолда ўтказилиши мумкин.
Микроцикл ва мезоциклларни қўшиб олиб бориш - мезоциклни олдига қўйилган вазифасига қараб, унинг ичига воситалари ва йўналиши бўйича,
- тайёргарликни айрим томонларини:
- интеграл тайёргарлигини амалга оширишни:
- катта юкламадан кейин ўтадиган мослашиш жараёнини тикланишига шароит яратишни ўз ичига оладиган микроцикллар киради. Микроцикллар ичида кўрганимиздек организмнинг функционал имкониятлари тикланиши бир неча кунгача давом этиши мумкин эди. Унинг учун кейинги микроцикл олдинги юкламадан қолган чарчашнинг ҳисобига организмни қайта тиклашга қаратилган бўлиши ҳам мумкин. Малакали спортчиларни ҳозирги кундаги машғулотларидаги қизғин пайти алоҳида микроцикллар юкламани кутилиши орқали бир микроциклдан 2-микроциклга чарчашни ортиб борииш билан
характерланади.
Бу эса, организмни функционал тизимига ва техникани мустаҳкамли гига юқори талаб қўяди. Микроцикллардаги юкламани умумий суммаси кўп йиллик тайёргарлик даврига боғлиқ. Кўп йиллик тайёргарликда, базали микроцикллар ичидаги хафталик микроцикллар юкламасини умумий сумма-
сини бирлашиши амалга оширилади. Микроциклдарни ҳар хил типлари улар нинг юкламасини умумий суммасини кўп хусусиятларини ҳам мезоциклни типи билан аниқланади ҳафталик микроциклларни умумий суммсини ҳар хил мезоциклap типида бирлаштириш юқори классификацияли спортчилар тайёргарлиги учун ҳам қўлланилади (Платонова В.Н.).
Мезоцикл - бу 2-6 хафталик ўртача ўқув цикли, шу жумладан нисбатан тўлиқ микроцикллар. Ўқув жараёнини мезоцикллар асосида қуриш уни машғулотлар даври ёки босқичининг асосий вазифасига мувофиқ равишда тизимлаштиришга, машғулотларнинг оптимал динамикасини ва рақобатбардош юкларни, машғулотнинг турли хил воситалари ва усулларининг мос комбинациясини, педагогик таъсир омиллари ва қайта тикловчи чоралар ўртасидаги мувофиқликни таъминлаш, турли хил сифатларни тарбиялашда узлуксизликка эришиш имконини беради. ва қобилиятлар. Мезосиклнинг ташқи белгилари:
1) бир қатор микроциклларни такрорлаш (одатда бир ҳил) битта кетма-кетликда ёки ҳар хил микроциклларни маълум кетма-кетликда алмаштириш. Бундан ташқари, тайёргарлик даврида улар тез-тез такрорланади ва рақобат даврида улар тез-тез ўзгариб туради;
2) микроциклларнинг бир йўналишини бошқалар томонидан ўзгартириши мезоциклнинг ўзгаришини характерлайди;
3) мезоцикл тикланиш (тушириш) микроцикли, мусобақалар ёки назорат синовлари билан тугайди. Турли хил спорт турлари бўйича машғулотлар жараёнини таҳлил қилиш маълум миқдордаги одатдаги мезоциклларни ажратиб олишга имкон беради: орқага тортувчи, асосий, назоратга тайёргарлик, мусобақадан олдинги, рақобатдош, тикловчи. Мезоциклларни тортиб олиш. Уларнинг асосий вазифаси аста-секин спортчиларни аниқ машғулот ишларини самарали бажаришга йўналтиришдир. Бу чидамлиликнинг турли таркибий қисмлари даражасини белгилайдиган тизимлар ва механизмларнинг иш фаолиятини ошириш ёки тиклашга қаратилган машқлардан фойдаланиш билан таъминланади; тезлик-қувват фазилатлари ва мослашувчанлиги; ҳаракатли кўникмалар ва қобилиятларни шакллантириш. Ушбу мезоцикллар мавсум бошида, касаллик ёки жароҳатлардан сўнг, шунингдек машғулотлар жараёнида мажбурий ёки режалаштирилган танаффуслардан сўнг қўлланилади. Асосий мезоцикллар. Улар асосий тана тизимларининг функционаллигини яхшилаш бўйича асосий ишларни режалаштиришади, жисмоний, техник, тактик ва ақлий тайёргарликни ошириш. Ўқув дастури барча воситалар тўпламидан фойдаланиш, ўқув ишларининг катта ҳажми ва интенсивлиги, оғир юклар билан машқлардан кенг фойдаланиш билан тавсифланади. Асосий мезоцикллар тайёргарлик даврининг асосини ташкил этади ва старт пайтида йўқолган жисмоний фазилатларни ва кўникмаларни тиклаш учун рақобатбардошга киритилади. Назорат ва тайёргарлик мезоцикллари. Ушбу мезоциклларда машғулотлар жараёнининг ўзига хос хусусияти рақобатбардош ва махсус тайёргарлик машқларидан имкон қадар яқин фойдаланиш рақобатдош. Ушбу мезоцикллар, қоида тариқасида, ўқув юкламасининг рақобатдошига мос келадиган ёки унга яқин бўлган юқори интенсивлиги билан тавсифланади. Улар тайёргарлик даврининг иккинчи ярмида ва рақобат даврида интенсив стартлар орасидаги оралиқ мезоцикл сифатида ишлатилади, агар бунинг учун тегишли вақт бўлса. Мусобақага қадар (этакчи) мезоцикллар спортчини тайёрлаш пайтида аниқланган айрим камчиликларни бартараф этиш, унинг техник имкониятларини ошириш орқали спорт формасини якуний шакллантириш учун мўлжалланган.Бу мезоциклларда алоҳида ўринни ақлий ва тактик мақсадли эгаллайди.
Тайёргарлик- яқинлашиб келаётган мусобақа режимини моделлаштиришга муҳим ўрин берилган. Ушбу мезоциклларда юкларнинг динамикаси умумий тенденцияси, қоида тариқасида, асосий мусобақа олдидан интенсив машғулотлар воситаларининг умумий ҳажми ва ҳажмининг босқичма-босқич пасайиши билан тавсифланади. Бу спортнинг ютуқлари чўққиси вақт ўтиши билан умумий ва айниқса энг оғир юкларнинг энг юқори чўққиларидан орқада қолишидан иборат бўлган машғулотнинг таъсирининг "орқага қайтиш" механизми мавжудлигидан келиб чиқади. Ушбу мезоцикллар асосий стартга тўғридан-тўғри тайёргарлик босқичига хосдир ва спортчилар янги элементларга ўтишда муҳим аҳамиятга эга. иқлимий ва географик шароитлар. Рақобатдош мезоцикллар. Уларнинг тузилиши спортнинг ўзига хос хусусияти, спорт тақвимининг хусусиятлари, спортчининг малакаси ва тайёргарлик даражаси билан белгиланади. Кўпгина спорт турлари бўйича мусобақалар йил давомида 5-10 ой давомида ўтказилади. Шу вақт ичида бир нечта рақобатдош мезоциклларни ишлатиш мумкин. Энг оддий ҳолатларда ушбу турдаги мезоцикллар битта қўрғошин ва битта мусобақа микроциклидан иборат. Ушбу мезоциклларда рақобатбардош машқлар ҳажми ошади. Қутқариш мезоцикли ўтиш даврининг асосини ташкил этади ва қизғин кетма-кет мусобақалардан сўнг махсус ташкил этилади. Баъзи ҳолларда, ушбу мезоцикл жараёнида намоён бўлган камчиликларни бартараф этиш ёки ушбу спорт тури учун асосий бўлмаган жисмоний қобилиятларни кучайтиришга қаратилган машқлардан фойдаланиш мумкин. Рақобатбардош ва махсус тайёргарлик машғулотларининг ҳажми Катта циклларда (макроциклларда) машғулотлар қурилиши Макроцикл - бу ярим бел туридаги (баъзи ҳолларда 3-4 ой), бир йиллик, узоқ муддатли (масалан, тўрт йиллик) катта ривожланиш цикли, ривожланиш, барқарорлаштириш ва спорт формасини вақтинча йўқотиш ва шу қаторда даврлар, босқичлар, мезоциклларнинг тўлиқ давомийлигини ўз ичига олади.