Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

14.2. Йиллик циклда машғулот-мусобақа жараёнини тузилиши. Жисмоний тарбияни режалаштириш

Режалаштиришнинг қуйидаги турлари ажратилади: истиқболли, жорий (муҳим босқич) ва узоқ муддатли режалаштириш одатда бир неча йилга режалаштирилган. Бир йил давомида таълим муассасаларида.

Жорий (муҳим босқич) режалаштириш ўртача давомийлик даврларини (ой, чорак, семестр, мезоцикл) ўз ичига олади.Тез орада (қисқа муддатли) режалаштириш яқин келажакда амалга оширилади (микроцикллар ва индивидуал дарслар).
Режалаштириш чуқур, кўп қиррали профессионал билим ва амалий тажрибани талаб қилади, ҳар доим ижодий ёндашувни ўз ичига олади, чунки у услубий, қатъий доираси билан белгиланмайди.
Жисмоний тарбияда режалаштиришга қўйиладиган талаблар:
1. Педагогик жараённинг мақсадли йўналиши. Педагогик жараённинг мазмуни (ташкил этиш воситалари, усуллари ва шакллари) белгиланган мақсадга эришишни таъминлаши керак.
Қўйилган мақсад ҳақиқий бўлиши керак. Шунинг учун ўқитувчи (мураббий) унга эришиш имкониятларини (ўқувчиларнинг имкониятлари, ўқиш вақти, моддий-техника базасининг мавжудлиги ва бошқалар) тушинган ҳолда баҳолаши керак. Мақсадли муносабатларни ривожлантириш учун асос - бу жисмоний тарбия тизимининг дастурий-норматив қоидалари (тоифадаги меъёрлар ва спорт таснифининг талаблари, аҳолининг турли қатламлари учун жисмоний тарбия бўйича давлат дастурларининг талаблари). Мақсадни белгилаш педагогик ишда аниқ истиқболни яратади.
Мақсад бутун педагогик вазифалар тизими томонидан кетма-кетлиги ва уларни амалга ошириш даври билан аниқланади. Режанинг барча мақсадлари аниқ ва уларни баҳолаш ва бошқариш осон бўладиган тарзда шакллантирилиши керак. Шунинг учун, улар имкон қадар аниқлаштиришлади ютуқларни (олинган натижаларни) баҳолаш учун математик ва статистик усуллардан фойдаланишга имкон берадиган миқдорий кўрсаткичларда (таълим стандартлари, тест натижалари).
2. Педагогик жараённинг режалаштириш вазифаларининг комплекслиги. Режада ўқув, соғломлаштириш ва умумий таълим вазифаларини таъминлаш ва уларга мос келадиган дарсларни ташкил этиш воситалари, усуллари ва шаклларини белгилаш тавсия этилади.
3. Жисмоний тарбия қонуниятларини ҳисобга олиш. Жисмоний тарбия жараёнини режалаштиришда, шунингдек, жисмоний тарбиянинг объектив қонуниятларини (ҳаракат қобилиятлари ва қобилиятларини шакллантириш, ҳаракат қобилиятларини ривожлантириш ва билимларни ўзлаштириш қонуниятлари) ҳисобга олиш зарур.
4.Талаб режалаштирилган вазифалар, жисмоний тарбия воситалари ва услубларига, жалб қилинганларнинг тайёргарлигига ва машғулотлар шартларига (ўқув-моддий базаси, иқлим шароити ва бошқалар) қатъий риоя қилинган.
Режа тузилган муддат қанча қисқа бўлса, шунчалик аниқ бўлади. Энг аниқ (батафсил) режа - битта дарснинг методик режалаштириш кетма-кетлиги,ҳар қандай режани ишлаб чиқишда қуйидаги асоси уларнинг кетма-кетлигига риоя қилиш тавсия этилади.
1. Дастлабки маълумотлар ўқувчилар умумий сони назарда тутилади, улар учун режа тузилиши керак (соғлиқни сақлаш ҳолати, жисмоний ва спорт-техник тайёргарлик даражаси ва бошқалар).
Ўқитувчи тиббий ва жисмоний текширув маълумотларидан фойдаланган ҳолда интервю, анкета, назорат тестлари (тест синовлари) орқали керакли дастлабки маълумотларни олади.
2. Таълим жараёнининг мақсадлари ва вазифалари талабаларнинг аниқ контингенти ва машғулотларни ўтказишнинг ўзига хос шартлари билан боғлиқ ҳолда аниқланади ва белгиланади.
3. Ўрнатилган талабалар томонидан тегишли босқичларда бажарилиши тавсия этиладиган стандартлар ва талаблар.
4. Ўқув дастурининг бўлимлари ва ўтиш учун ўқиш вақтини ҳисоблаш, дастурнинг назарий ва амалий мазмунини ишлаб чиқиш белгиланади.
5. Ўқув материалини (назарий ва амалий) топширишнинг оқилона кетма-кетлиги даврлар, босқичлар, индивидуал дарслар билан белгиланади ва ҳажми ва интенсивлиги бўйича режалаштирилган юклар белгиланади.
6. Режани амалга ошириш бўйича ишларнинг умумий ташкил этилиши белгиланади.
Берилган педагогик вазифаларни ҳал қилиш учун машғулотларнинг усуллари ва шакллари танланади.
Шу билан бирга, унинг барча нуқталари, бўлимлари, юк параметрлари ва бошқалар кўриб чиқилади ва келишилади.
Шундай қилиб, режалаштириш кетма-кет бўлиб, тизим бўйича умумлаштирилгандан то батафсил амалга оширилади.
Жисмоний тарбия бўйича асосий режалаштириш ҳужжатларининг хусусиятлари:
Жисмоний тарбия бўйича асосий режалаштириш ҳужжатлари:
ўқув режаси;
ўқув дастури;
ўқув жараёни жадвали;
ишчи (тематик) режа;
Дарсларнинг жадвали;
дарс режалари;
Барча режалаштириш ҳужжатлари мантиқий ва мазмунли боғланган. Ҳар бир кейинги, кўпроқ шахсий ҳужжат аввалгисига мувофиқ ишлаб чиқилади. Шу билан бирга, ҳар бир ҳужжат режалаштириш тизимида ўз мақсадига эга, маълум бир вазифани бажаради.
Функционал мақсадларига кўра, барча режалаштириш ҳужжатлари уч турга бўлинади.
1. Умумтаълим мактаблари, касб-ҳунар таълими коллежлари, ўрта ва олий махсус ўқув юртларидаги ўқув жараёнининг асосий йўналиши ва мазмунини белгилайдиган ҳужжатлар. Улар орасида ўқув дастури ва ўқув дастури мавжуд. Ушбу ҳужжатлар давлат ва таъқиб қилиниши керак.
2. Жисмоний тарбия жараёнини ташкил этиш тартибини белгилайдиган ҳужжатлар (ўқув жараёни жадвали ва машғулотлар жадвали).
3. Асосан жисмоний тарбия методикасини акс эттирадиган услубий характердаги ҳужжатлар (иш режаси ва дарс режаси).
Умумтаълим мактаблари, олий ўқув юртлари, спорт мактаблари ва бошқа ташкилотлар учун жисмоний тарбия бўйича ўқув режалар ва дастурлар давлат идоралари томонидан ишлаб чиқилади. Ўқув жараёнининг жадваллари, иш режалари ва дарс режалари ўқитувчиларнинг ўзи томонидан дастлабки расмий ҳужжатлар асосида ишлаб чиқилади
- ўқув режаси ва дастури. Ўқув дастури асосий (бошланғич) ҳужжат бўлиб, унинг асосида жисмоний тарбия бўйича барча кўп қиррали ишлар барча даражадаги давлат таълим муассасаларида амалга оширилади.
Ўқув дастури қуйидагиларни белгилайди:
а) умумий таълим мактабида, таълим муассасасида жисмоний тарбия дарсларининг умумий давомийлиги; бошқа спорт мактабларида, спорт ихтисослиги;
б) дастур материаллари бўлимлари (турлари), уларни ўқиш йиллари бўйича соатлари кўрсатилган.
Ўқув дастури қуйидагиларни белгилайдиган ўқишни режалаштириш ҳужжатидир.
а) педагогик жараённинг мақсадлари ва умумий вазифалари: умумий таълимда мактаб - жисмоний тарбия курси, ёшлар спорт мактабида - танланган спорт тури бўйича спорт машғулотлари;
б) режалаштирилган дарс машғулотларига жалб қилинганлар томонидан ўзлаштирилиши керак бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг миқдори ва асосий жисмоний машқлар рўйхати ва вазифалар эчимини таъминлайдиган бошқа воситалар;
в) кредитлаш талаблари ва таълим стандартларида (тест кўрсаткичлари) ифодаланган назарий, умумий жисмоний ва спортга тайёрлик даражаси, бунга ҳар йили шуғулланувчилар ва таълим муассасасини тугатгандан кейин эришиш тавсия этилади.
Жисмоний тарбия дастури асосан 4 бўлимдан иборат:
1) жисмоний тарбия дарслари;
2) жисмоний тарбия
- мактаб кунида кўнгилочар тадбирлар;
3) мактабдан ташқари вақтларда жисмоний тарбия;
4) жисмоний тарбия ва спорт тадбирлари.
Ўқув дастури ўқув режасида белгиланган ҳар бир бўлимга ва умуман, синфларнинг барча бўлимларига ажратилган соатларнинг мазмуни ва миқдорига мос равишда ишлаб чиқилган.
Ўқув жараёнининг жадвали ўқув дастурининг назарий ва амалий бўлимлари материалларини бир йил давомида ойлар ва ҳафталар бўйича ( умумтаълим мактабида ва спорт мактабида спорт машғулотларининг йиллик цикли) ўтказишнинг энг тўғри кетма-кетлигини белгилайди. Шунингдек, ҳар бирига ажратилган соат сони кўрсатилган бўлим ва йил давомида бўлимлар материалларини ўтказишга сарфланадиган вақтни тақсимлаш.
Жадвал бир ҳил ўқув гуруҳлари учун тузилган (масалан, ҳар бир параллел синф учун мактабда, ўша курс гуруҳлари ва ўқув бўлимлари учун университет).
Ўқув дастурининг амалий бўлими турларини топшириш тартиби мавсумий шароитга ва спорт иншоотлари мавжудлигига боғлиқ.
Дастур материаллари машғулотларни бажариш техникасининг мураккаблиги жиҳатидан ҳам, жисмоний фаоллик жиҳатидан ҳам қатнашувчиларга талабларни босқичма-босқич ошириш тартибида ўқув ҳафталарида тарқатилади.
Жадвалда кредитлар ёки тестларни қабул қилиш режалаштирилган дарсларнинг рақамлари аниқланади.
Жадвал аниқ ташкилий ҳужжатдир (жисмоний тарбия методикаси унда акс эттирилмаган). Бу ўқув йили давомида дастур материалининг ўтиши ҳақида фақат умумий яхлит фикр беради.
Иш (тематик) режа - бу ўқув чорак (семестр) ҳар бир дарсининг мазмунини кетма-кет тақдим этиш. Жисмоний тарбия амалиётида иш режаси турли хил номларга эга - тематик режа, чорак, бир семестр режаси. Иш режасида ўқув жараёни жадвалига қараганда аниқроқ шаклда фойдаланилган воситалар келтирилган ва методика акс эттирилган восита ҳаракатларини ўргатиш ва восита қобилиятларини ривожлантириш. Моҳирлик билан тузилган иш режаси асосан ўқув жараёнини методик таъминлаш функциясини бажаради. Иш режалари матнли ва график шаклда тузилади.
Иш режасининг мазмуни қуйидагиларни ўз ичига олади:
1) дарсларнинг ўзига хос ўқув ва тарбиявий вазифалари (умумий ва ўзига хос);
2) жисмоний тарбия бўйича назарий маълумотлар;
3) асосий воситалар (жисмоний машқлар), уларни қўллаш усуллари ва юкларнинг катталиги (ҳар бир дарс учун уларнинг ҳажми ва интенсивлигини кўрсатувчи);
4) дастур материалини ўзлаштиришнинг муваффақияти ва ўқувчиларнинг жисмоний тайёргарлиги даражасини аниқлаш учун назорат машқлари (тестлар).
Машғулотлар учун ўқув материалини иш режасида тарқатишда, ҳаракат қобилиятларини шакллантириш ва ҳаракат қобилиятларини ривожлантириш қонуниятларини ҳисобга олиш керак.
Иш режаси ўқув материалини топширишнинг услубий кетма-кетлигини белгилайди ва шу билан бирга ҳар бир аниқ дарснинг мазмунини очиб беради.
Машғулотлар жадвалини барқарор сақлаш ва жисмоний тарбия машғулотлари оралиғида тахминан тенг вақт оралиғини таъминлаш тавсия этилади. Дарс режаси (дарс) иш режаси асосида ҳар бир аниқ дарс учун ишлаб чиқилган ва келгуси дарснинг тўлиқ батафсил ссенарийси ҳисобланади. Бу иш режасига мувофиқ дарснинг сонини, дарснинг асосий ва алоҳида вазифаларини кўрсатади, уларни ҳал қилиш учун зарур бўлган воситалар танланади, юкнинг параметрларини (такрорланиш сони, интенсивлиги, давомийлиги) ва барча машқлар учун дам олишни кўрсатиб беради, ташкилий ва услубий кўрсатмалар ишлаб чиқилган.