Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

15.5. Спортчиларни тайёргарлик ҳолатини жараёнида назорат қилиш.

Педагогик назорат моҳияти аниқ шароитларни, педагогик жараён динамикаси ва натижаларининг аниқ фақтларини аниқлаш, тушуниш ва баҳолашдан иборат. Назорат ва бухгалтерия ҳисобига спортчиларнинг жисмоний ҳолати, техник ва тактик тайёргарлиги ва миқдорий ютуқлари тўғрисидаги маълумотлар тўпланади. Бундан ташқари, қўлланиладиган воситалар, усуллар ва ташкилий шаклларнинг самарадорлиги мунтазам равишда текширилади, ўқув ва машғулот жараёнидаги қийинчиликлар ва муваффақиятсизликлар, иродали барқарорлик ва спортчиларнинг кўрсаткичлари аниқланади.

Ушбу маълумотлар таълимни аниқроқ режалаштириш ва созлаш имконини беради - таълим жараёни, шу билан унинг сифати ва самарадорлигини оширишга ҳисса қўшади. Назорат маълумотлари маълум бир вақт учун натижаларни йиғишда ҳам қўлланилади.
Педагогик назоратда аниқланган фактларни таҳлил қилиш, улар орасидаги боғланишларни аниқлаштириш, уларни англаш ва шу асосда хулосаларни аниқлаш, тегишли қарорларни қабул қилиш жуда муҳимдир. Шундай қилиб, мураббий ишида онгни, масъулиятни ва ижодий фаолликни оширишга, расмиятчиликдан қочишга эришилади.
Шундай қилиб, яхши белгиланган назоратнинг аҳамияти шундан иборатки, биринчидан, у педагогик жараённи бошқаришнинг энг муҳим элементидир; иккинчидан, бу мураббийга ҳам, тарбияланувчиларга ҳам муҳим тарбиявий таъсир кўрсатади;.
Педагогик назоратни амалга оширишда этакчи омил бу педагогик жараённинг зарур шартлари, жойлашуви ва натижалари тўғрисида тўлиқ маълумот беришдир. Назоратга қўйиладиган асосий талаблар қуйидагилардир:
а) долзарблиги ва объективлиги, аниқлиги ва ишончлилиги, тўлиқлиги ва маълумот мазмуни, соддалиги ва равшанлиги Одатда ва умумий қабул қилинган назорат турлари: даврий (босқичли), жорий, оператив.
б) даврий (босқичма-босқич) педагогик назорат спортчиларнинг аҳволини, яқинлашиб келаётган ўқув ва машғулотлар жараёни учун шароитларни ва унинг ютуқларини аниқлашга мўлжалланган. Саҳна назорати одатда йилига икки марта (мавсум бошида ва охирида) амалга оширилади.
Унинг вазифалари:
1) жисмоний ривожланишдаги ўзгаришларни, талабанинг умумий ва махсус тайёргарлигини аниқлаш;
2) биологик ривожланиш суръатларининг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда йиллик ўсишларнинг меъёрий кўрсаткичларга мувофиқлигини баҳолаш;
3) ўқув жараёни ва таржимани тузатиш бўйича индивидуал тавсиялар ишлаб чиқиш кўп йиллик машғулотларнинг навбатдаги босқичи билан шуғулланган.
Ёш спортчиларнинг жисмоний ривожланиш кўрсаткичларининг қуйидагиларни киритиш керак: тана узунлиги, кўкрак қафаси, тана вазни, ўпканинг ҳаётий қобилияти (ВК), қўл ва орқа динамометрия.
Умумий жисмоний тайёргарликни баҳолаш учун тестлар тўпламига қуйидагилар киради:
-ҳаракатда ва стартдан 30 метрга югуриш,
-узунликдан сакраш, таёқчада юқорига кўтарилиш,
-ётган ҳолатида қўлларни букиш ва чўзиш,
-600-1000 м югуриш, шатл югуриш 3х10 м.
Жорий назорат олиш бир неча ой, ҳафта давомида (микросикл, мезотсикл) амалга оширилади. Бу таълим ва тарбия жараёнининг сифатини баҳолашга, берилганларнинг эчим даражасини аниқлашга ёрдам беради вазифаларнинг вақт оралиғи, шунингдек, спортчиларнинг ҳолатидаги кундалик ўзгаришларни аниқлаш. Организмнинг функционал ҳолатидаги мавжуд ўзгаришларни рўйхатга олиш ва таҳлил қилиш учун жорий назорат амалга оширилади (кунлик, ҳафталик). Унинг энг муҳим вазифаси аввалги юклардан кейин спортчининг чарчоқ даражаси ва тикланиш даражаси, унинг режалаштирилган машғулот юкларини бажаришга тайёрлигини баҳолаш ва ортиқча ишларнинг олдини олишга ёрдам беради.
Спортчининг ҳозирги ҳолатини баҳолаш учун қўшимча кўрсаткичлар сифатида ўзини ўзи бошқариш кўрсаткичлари - соғлиқ, уйқу, иштаҳа, субъектив баҳолашдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. кайфият, жисмоний машқлар қилиш истаги, жисмоний ишлаш, ижобий ва салбий ҳис-туйғулар мавжудлиги. Муҳим кўрсаткич пулснинг тезлиги бўлиб, у ҳар куни эрталаб, уйқудан кейин стандарт ҳолатда ўлчанади. Олинган тестлар аниқроқ маълумот беради.Тест олишда спортчи камида 5 дақиқа давомида ҳаракатсиз ётади, юрак уришини ҳисоблаб чиқади, сўнг ўрнидан туриб яна юрак уришини ҳисоблайди. Одатда, ётган жойдан тик ҳолатга ўтишда юрак уриш тезлиги 10-12 мартагача / мин, 18 мартагача / мин гача кўтарилади - қониқарли, 20 мартадан / мин дан ортиқ қониқарсиз кўрсаткич ҳисобланади, бу юрак-қон томир тизимининг етарли даражада асабий регуляциясини кўрсатмоқда.Тест аксинча, тик турган жойдан ётган ҳолатга ўтишда пулс тезлигининг пасайишини баҳолайди. Юрак уришининг 4-6 мартадан кўпроқ пасайиши автоном асаб тизимининг оҳангини оширганлигини кўрсатади.
Назорат битта дарс давомида амалга оширилади. Улар тўғридан-тўғри машқ пайтида иштирок этганларнинг ҳолати ўзгариши ҳақида маълумот олиш учун мўлжалланган. Ўқитувчига дарсга жалб қилинганлар фаолиятини оқилона бошқариш учун ушбу маълумотлар керак.. Жорий ва тезкор назорат жараёнида олинган маълумотларнинг аксарияти ўқитувчининг шахсий кундалигида қайд этилади.
Назорат ўқув машқлари, бир қатор машқлар ва бутун машғулотлар юкини рўйхатдан ўтказиш учун мўлжалланган. Спортчининг танасидаги биокимёвий ўзгаришларнинг катталиги ва йўналишини аниқлаш, шу билан машқлар машқларининг физик ва физиологик юкламалари параметрлари ўртасидаги боғлиқликни ўрнатиш муҳимдир. Маълумки, ўқув машқлари нафақат турли спортчиларда, балки ҳолат бир хил шахсда ўзгарганда ҳам тенг бўлмаган биокимёвий ўзгаришларни келтириб чиқаради. .
Юқори малакали спортчиларни тайёрлашда тўғридан-тўғри физиологик ва биокимёвий ўлчовлар (кислород истеъмоли, қонда сут кислотаси даражаси, кислота-ишқор мувозанати параметрлари ва бошқалар) тобора кўпроқ фойдаланилмоқда. Умуман олганда ўқув машғулотининг "юк қиймати" ҳақида аниқ маълумотни юрак уриш тезлиги тугаганидан 10-15 минут ўтгач тикланишини баҳолаш орқали олиш мумкин. машғулотлар цериясига тайёргарлик мезонлари одатда юрак уриш тезлигининг 120 зарбага камайиши деб ҳисобланади. Ҳаддан ташқари стрессни кўрсатадиган аломатлар қуйидагилардир: терининг ўткир қизариши, нафас олиш тезлигининг кескин ўсиши (у юзаки ва аритмик бўлади); техниканинг сезиларли даражада ёмонлашиши ва мувофиқлаштиришнинг бузилиши, оёқ-қўлларининг титраши; бош айланиши, бош оғриғи, кўнгил айниши ва қайт қилиш шикоятлари сезилиши мумкин.
Биотиббий назоратнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
-машғулотлари учун ёш спортчиларнинг соғлиғи ва функционал ҳолати даражасини аниқлаш;
-жисмоний ва функционал тайёргарлик ҳолатидаги мунтазам ўзгаришларни мунтазам машқлар таъсирида юзага келадиган ўзгаришларни мунтазам равишда кузатиш ва қатъиятлилик юкларнинг индивидуал нормалари.
Ёш спортчининг соғлиғи устидан назоратни болалар ва ўсмирлар спорт мактаби шифокори ва тиббий-жисмоний диспансер мутахассислари амалга оширадилар.
Спортчилар йилига икки марта, тайёргарлик ва мусобақа даврлари тугагандан сўнг, чуқурлаштирилган тиббий кўрикдан ўтадилар. Чуқурлаштирилган тиббий кўрик қуйидагиларни ўз ичига олади: тарих; жисмоний ривожланиш даражасини аниқлаш учун тиббий кўрик; электрокардиографик текшириш; қон ва сийдикни клиник таҳлиллари. Мутахассис шифокорларнинг текшируви: жарроҳ, невропатолог, офталмолог, оториноларинголог, дерматолог, стоматолог, гинеколог (қизлар учун).
Агар керак бўлса, тиббий сабабларга кўра бошқа мутахассислар билан қўшимча маслаҳат ташкил этилади. Асосий тиббий гуруҳга бириктирилган ёш спортчиларга қатнашишга рухсат берилади.
Спортчини чуқур текшириш шифокор, мураббий, ўқитувчи билан биргаликда машғулотлар, мусобақалар, дам олиш ва тарбияланувчиларнинг ўқиш жойларида амалга оширилади. Кўпгина ҳолларда, бундай кузатувлар ўқув жараёнини индивидуализация қилишда, уни тўғри режалаштириш ва амалга оширишда ҳал қилувчи рол ўйнайди.
Чуқур текширув натижаларига асосланган хулосада қуйидагилар мавжуд: соғлиқни сақлаш ва жисмоний ривожланиш ҳолатини баҳолаш;
биологик ёш ва унинг паспортга мувофиқлиги;
функционал ҳолат; даволаш, профилактика ва реабилитация чоралари ва режими бўйича тавсиялар бериш зарур.
Спортчининг жисмоний меҳнат қобилияти даражаси ва функционал ҳолатини назорат қилиш ёш спортчининг потентсиал имкониятларини, жисмоний тайёргарлик даражасининг динамикасини, машғулотлар ва бажарилган рақобатбардош юкларнинг ёзишмаларини, организмнинг жисмоний ва функционал имкониятларини аниқлаш бўйича комплекс текширув доирасида амалга оширилади.
Ёш спортчининг жисмоний ишлаш даражаси ва функционал ҳолатини объектив баҳолаш учун синов методологиясини стандартлаштириш керак. Бунинг учун синовдан олдинги кунлик режим худди шу схема бўйича тузилиши керак, у ўрта ва оғир юкларни истисно қилади, аммо машғулотлар ўтказилиши мумкин. Синовдан олдин исиниш одатий бўлиши керак. Синов оқимининг схемаси ўзгармайди ва синовдан синовгача доимий бўлиб қолади. Спортчи тестда мумкин бўлган энг яхши натижани кўрсатишга интилиши керак.
Жисмоний кўрсаткичларни аниқлаш учун жисмоний фаолиятнинг турли моделлари қўлланилади. Жорий назорат олдиндан режалаштирилган режа асосида, ёки спортчи касалликдан сўнг машғулотларни бошлагандан сўнг ёки мураббийнинг илтимосига биноан амалга оширилади. Унинг мақсади спортчининг максимал машғулот юкларига қандай бардош беришини аниқлашдир (битта машғулот, ҳафталик тсикл ва ҳк). Минимал комплекс юрак уриши, қон босими, электрокардиограмм ва қўшимча стрессларга мослашишни ўлчашни ўз ичига олади.
Натижалар энг кўп талабаларни қамраб олиш учун оддий усуллардан фойдаланган ҳолда амалга оширилади.
Бунда шифокор:
1) синфда ўқувчиларнинг ташқи қиёфасини кузатишларни олиб боради, бу чарчоқ даражаси тўғрисида тушунча беради;
2) машғулотлар вақтини ўтказади;
3) физиологик тайёргарлик эгри чизиғини ўрганади;
4) агар керак бўлса, осонликча эришиладиган, оғир бўлмаган тадқиқот усулларидан фойдаланган ҳолда, спортчиларнинг индивидуал кузатувларини ўтказиш. Шифокор ва мураббий машғулот юкларини таҳлил қилади ва улар спортчи танасининг ҳолатига мос равишда аниқланади.
Юқорида айтиб ўтилганлар билан бир қаторда, ўрганиш вақтида қўшимча равишда нафас олиш тизимини тавсифловчи усуллар қўлланилади:
а) нафас олишнинг дақиқалик ҳажми; ўпканинг максимал вентиляцияси; максимал кислород истеъмоли,
-тиббий назорат шунингдек қуйидагиларни ўз ичига олади:
мусобақаларда қатнашишдан олдин тиббий кўриклар, касаллик ёки шикастланиш;
-қўшимча юклардан фойдаланган ҳолда тиббий-педагогик кузатувлар;
-спорт йўналиши ва танлови; машғулотлар ва мусобақалар ўтказиладиган жойлар устидан санитария-гигиена назорати;
-овқатланишни назорат қилиш ва даволаш воситалари ва чораларидан фойдаланиш.
Соғлиқни сақлаш ҳолатини назорат қилиш ва машғулотлар ва рақобатбардош юкларга бағрикенглик зарур чораларини ўз вақтида қабул қилишга имкон беради. Спортчининг ўзини ўзи бошқаришда онгли равишда иштирок этиш зарурлигини таъкидлаш лозим. Шу муносабат билан танишиш зарур ёш спортчини чарчоқ белгиларининг тавсифи ва фаровонликни баҳолаш билан таништириш лозим.
Спортчиларни тиббий кўрикдан ўтказиш натижалари баённомаларда қайд этилади ва уларнинг асосида машғулот юкламасининг бардошлилиги тўғрисида хулоса қилинади; дарснинг қандай самараси борлиги, юкнинг машғулот даврига тўғри келиши кўрсатилади; функционаллик даражасини баҳолаш берилган; ўқув режаларини тузатиш Шундай қилиб, элита спортида комплекс назорат қилиш тизими - бу маълум бир тарзда буюртма қилинган, бир-бирига боғланган ва бир-бири билан ўзаро алоқада бўлган, умумий мақсад билан бирлаштирилган педагогик, психологик назоратнинг қуйи тизимлари тўплами, машқларнинг турли босқичларида спортчининг тайёрлигини аниқ баҳолайди.