Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

12.2 Спорт билан шуғулланиш тамойиллари

Ўқитиш жараёнида ҳисобга олиниши ва ишлатилиши керак бўлган турли хил нақшлар ишлайди (биологик, педагогик, ақлий, ва бошқалар).

Демак, спорт машғулотларининг маълум тамойиллари шаклланади. Воситаларни бир-биридан ажратиб кўриб бўлмайди. Ахир, ўқув жараёнининг барча жиҳатлари ва вазифаларига тааллуқлидир, улар мазмуни, воситалари, усуллари ва ташкил этилишини белгилайди. Мураббий учун машғулот принципларини амалга ошириш ҳаракатларнинг мажбурий қўлланмасидир, чунки улар битта таълим ва тарбия жараёнининг қонунларидан онгли ва комплекс фойдаланиш билан боғлиқ.Улар энг яхши амалиёт тажрибаларини умумлаштирадилар.Келинг, принципларни батафсил кўриб чиқайлик.
Юкни ошириш принципи. Ушбу принтсипга кўра юк ҳар доим спортчининг кўрсаткичлари даражасига, унга бардош бера олиш қобилиятига маълум даражада боғлиқ бўлиши керак. Стандарт юклар аста-секин спортчининг жисмоний ҳолати ва иш фаолиятини ривожлантиришга ҳисса қўшишни тўхтатмагунча машқ самарасини йўқотади. Юкдаги турғунлик иш қобилиятини ривожлантиришда турғунликка олиб келади. Бу, албатта, нафақат янги бошланувчилар учун, балки тажрибали, юқори тоифадаги спортчилар учун ҳамдир. Техник ва тактик фазилатларнинг устунлиги намоён бўладиган спортда юкларни ҳаракатларни мувофиқлаштиришга нисбатан юқори талабларни (ҳаракатларнинг тезлигини, ташқи шароитларини, машқнинг турли элементлари бирикмаларини ўзгартириш, умуман анча мураккаб ҳаракатлар ва машқларни ўрганиш) тақдим этиш орқали оширишади.
Чидамлилик, куч, тезлик ва мураккаб жисмоний қобилиятларни йўналтирилган равишда ривожлантириш учун юкнинг айрим таркибий қисмларини ўзгартириш керак: машқлар частотасини кўпайтириш, иложи бўлса, уларни кундалик ҳолатга етказиш ва баъзи ҳолларда юқори натижаларга эришишга тайёргарлик кўриш пайтида кунига икки мартагача. ; худди шу билан машғулотларда юк ҳажмини ошириш уларнинг зичлиги; юк зичлигини ошириш ва ҳ.к. Буларнинг барчаси бир вақтнинг ўзида бажарилиши мумкин эмас. Биринчидан, сиз машғулотнинг мақбул частотасига эришишга интилиб, кейин қуйидаги вазифаларни ҳал қилишингиз керак. Йил давомида (доимийлик) ўқитиш принтсипи. Ушбу тамойил спортчидан йил давомида танаффусларсиз машқ қилишни, ҳар доим юкнинг оптимал кўрсаткичларига эришишга интилиб, фитнесснинг доимий ривожланишини таъминлайди. Ушбу талаб юк ва организмнинг унинг таъсирига мослашиши ўртасидаги табиий муносабатларга асосланган (атроф-муҳит ва организмнинг бирлиги қонуни). Йил давомида машғулотларни қуришнинг бошланғич нуқтаси ҳаммага маълум фитнесснинг ривожланиш қонунлари. Уларда кейинги иккита қоидалар асосий рол ўйнайди:
1. Танланган спорт тури бўйича юқори натижаларга умумий тайёргарлик даражаси, шу жумладан юқори натижаларга эришишни белгилайдиган барча таркибий қисмлар кўтарилган тақдирдагина эришиш мумкин.
2. Ўз навбатида, машғулотларнинг индивидуал компонентлари даражасининг ошиши аллақачон бошланғич спортчини танланган спорт тури бўйича юқори натижаларга олиб келади. Аммо бу унинг кейинги ўсиши учун этарли бўлмайди. Мусобақа талабларини инобатга олган ҳолда машғулотларнинг индивидуал таркибий қисмларини ягона комплексга боғлаш зарур Бунинг учун юқори тоифадаги спортчиларни тайёрлашда аниқ машғулотлар ва рақобатбардош юклардан фойдаланилади. Аммо, агар бундай юклар катта ҳажмларда қўлланилса, улар нисбатан тезроқ спортчининг жисмоний ва асабий имкониятларини чарчашига олиб келиши мумкин.
Периодизация ва тезликлилик принципи. Ўқув йил ёки ярим йилга режалаштирилган бўлиб, ўзаро боғлиқ тайёргарлик, рақобатдош ва ўтиш даврларини ўз ичига олади. Тайёргарлик даври асосан икки босқичга бўлинади. Узоқроқ биринчи босқичда спортчининг юкларни кўтариш қобилияти машғулотлар ҳажмининг нисбатан паст интенсивликда босқичма-босқич ўсиб бориши туфайли ортади, бу кейинги босқичларга қараганда паст бўлади. Бу сизга керакли базани яратишга имкон беради ва шунинг учун кейинги босқичларда спортчини юқори интенсив юкларни бажаришга олиб келади.
Зудлик билан рақобат даврига айланадиган тайёргарлик даврининг иккинчи босқичида фитнес ҳолатининг индивидуал таркибий қисмларини уйғун бирлаштириш ва шу билан юқори даражага эришишни кафолатлаш зарур, мусобақалардаги натижалар. Умумий ривожланиш машқлари ҳажми махсус ёрдамчи машқлар фойдасига камаяди, аниқ рақобатбардош юкнинг роли ошади. Юкнинг умумий ҳажми тахминан бир хил бўлиб қолса-да, унинг махсус ва рақобатбардош машқларининг интенсивлиги тсиклнинг биринчи босқичига қараганда анча тезроқ ошади. Спортчини шундай йўналтириш керакки, у тайёргарлик даврининг иккинчи босқичи охирига келиб, мусобақа бошлангунча мусобақа машқларида юқори натижаларга эришиши мумкин. мусобақалардаги натижалар янада аниқроқ бўлади. Умумий ривожланиш машқлари ҳажми махсус ёрдамчи машқлар фойдасига камаяди, аниқ рақобатбардош юкнинг роли ошади. Юкнинг умумий ҳажми тахминан бир хил бўлса-да, унинг махсус ва рақобат шароитларининг интенсивлиги фитнеснинг ривожланишига мос келади. Уларда кейинги иккита қоидалар асосий рол ўйнайди:
Тайёргарлик даври асосан икки босқичга бўлинади. Узоқроқ биринчи босқичда спортчининг юкларни кўтариш қобилияти машғулотлар ҳажмининг нисбатан паст интенсивликда босқичма-босқич ўсиб бориши туфайли ортади, бу кейинги босқичларга қараганда паст бўлади. Бу сизга керакли базани яратишга имкон беради ва шунинг учун спортчини юқори интенсив юкларни бажаришга олиб боради Спортчини шундай йўналтириш керакки, у тайёргарлик даврининг иккинчи босқичи охирига келиб, мусобақа бошлангунча мусобақа машқларида юқори натижаларга эришиши мумкин. Ўсиб бораётган спортчилар - ўтган спорт мавсуми билан таққослаганда яхши натижалар ва етакчи - аммо ўтган мавсумдаги энг яхши натижалар. Шу билан бирга, юкларнинг ҳажми ва интенсивлигини бажариш рақобатбардош машқларда интенсивликни ошириш ва айниқса мусобақаларда қатнашиш орқали ютуқларни янада ошириш имкониятини кафолатлаши керак.
Рақобат даври. Ушбу даврнинг асосий вазифаси - спортчининг ютуқларини мақбул ривожлантириш ва барқарорлаштириш, унинг мусобақаларда энг яхши натижаларга эришиш қобилиятини ошириш. Рақобат юклари спортчининг ютуқларини янада ривожлантириш ва барқарорлаштиришда, унинг мусобақаларда энг яхши натижаларга эришиш қобилиятини оширишда этакчи рол ўйнайди. Рақобат юклари ютуқларни янада ривожлантириш ва барқарорлаштиришда этакчи рол ўйнайди. Шу билан бирга, юк кучаяди ва унинг умумий ҳажми сезиларли даражада камаяди. Бироқ, чидамлилик спортида бу пасайиш муҳим бўлмаслиги керак. Умумий ривожланиш ушбу даврдаги машқлар биринчи навбатда ташқи макон учун мўлжалланган.
Ўтиш даври. Жисмоний ва ақлий кучларнинг катта сарфланиши, рақобат даври тугагандан сўнг дарҳол тайёргарлик даврига ўтишнинг иложи йўқлигига олиб келади, чунки олдин фаол дам олиш - ўтиш даври бўлиши керак. Бу нисбатан қисқа (4 ҳафтадан кўп бўлмаган). Унинг асосий вазифаси, авваламбор, спортчини тўлиқ жисмоний ва руҳий тартибга солишдан иборат. Бу янги тайёргарлик даврида янада юқори ўқув юкламаларига ўтишнинг энг муҳим шартидир. Онг принтсипи. Ушбу принтсип идрокнинг оқилона даражасининг ўзига хос илдизлари ва қонуниятларига эга: "Онг қанчалик чуқурроқ ва кенгроқ бўлса, амалий ҳаракатлар шунча муваффақиятли бўлади" (Ҳ. Опитс, 1966). Онглилик принципи шундан келиб чиқадики, спортчиларнинг ижодий ташаббуси ва мустақиллиги мураббийнинг этакчи ролининг бирлиги ва спортчиларнинг онгли ҳамкорлиги ҳамда уларнинг ҳаракатлардаги ўзларининг жавобгарлиги ҳисобланади.
Ушбу принципдан келиб чиқадиган асосий қоидалар:
1. Машғулот жараёнини ва айниқса унинг юкини спортчи билан биргаликда режалаштиринг. Бундай ҳолда, спортчи нафақат яқин келажакда нималарга эришиши мумкинлиги, балки олдига қўйилган мақсадга эришиш учун ва келажакда ундан қандай "ҳисса" талаб қилиниши тўғрисида ҳам хабардор бўлиши керак.
2. Спортчини машғулотни таҳлил қилиш ва баҳолашга жалб қилиш.
3. Мунтазам исбот синовларини ўтказинг.
4. Спортчининг биргаликдаги фикрлаш ва ўзини ўзи бошқариш қобилиятини ривожлантириш.
5. Уйда ечиш учун амалий ва назарий вазифаларни сўранг.
Систематиклик принципи. Ўқув жараёнидаги тизимлилик қонуниятларни ҳисобга олган ҳолда ўқитишни мантиқий изчил ривожлантириш деб тушунилади тананинг фаолияти, танланган спорт тури бўйича самарали натижаларга эришиш учун барча тадбирларни тақсимлаш. Машғулотларни тизимлилик принтсипига мувофиқ равишда олиб бориш машғулот мақсадига эришишнинг янада тежамкор усулларини танлаш, энг яхши усулларни танлаш, спорт соҳасида замонавий билим ва кўникмаларни эгаллаш ва уларни кучайтиришни англатади.
Тизимлилик қоидаларини амалда қўллаш жуда оддий:
1. Жисмоний фазилатларнинг ривожланиш қонуниятларини (мувофиқлаштириш, тезкорлик, куч ва кейин чидамлилик) ҳисобга олган ҳолда машқларини тақсимлаш тартибига катта эътибор беринг.
2. Ҳар бир машғулотда сиз асосий нарсани белгилашингиз керак вазифа ва уни амалга ошириш учун спортчини тайёрлаш.
3. Спортчининг тайёргарлигини доимий равишда кузатиб бориш ва вақтида керакли тузатишларни киритиш зарур.
4. Машғулот спортчида аниқ тасаввурга эга бўлиши учун тузилиши керак.
Кўриниш принтсипи. Ушбу тамойил ҳодисаларни аниқ ва аниқ идрок этишга ва моторли ҳаракатлар учун зарур бўлган тасаввурларни яратишга қаратилган. Ушбу принципни ўқув жараёнида амалга ошириш имкон қадар кўпроқ органларнинг функционал идрокини талаб қилади ҳис-туйғулар - "комплекс восита таҳлили" (А. Тс. Пуни). Кўриниш принтсипини амалга оширишга бундай ёндошиш визуал таъсирнинг турли воситаларидан фойдаланишни ўз ичига олади, бу ўрганилаётган ҳаракатлар ва тактик ҳаракатлар, шунингдек машғулотнинг муҳим таркибий қисмлари ҳақида тўлиқ ва яхши такрорланадиган ғояларни яратишга ёрдам беради.
Мураббийнинг амалий ишида кўриш принтсипини қўллашнинг қуйидаги қоидалари таклиф этилади:
Ўрганилаётган ҳаракатнинг тузилиши тўғрисида тўғри тушунчани яратиш.
Турли хил кўргазмали воситалардан фойдаланинг.
Режалаштириш ва баҳолашда график тасвирлардан фойдаланинг.
Таълимий мисоллар билан ҳал қиламиз.
Ёшга мос кўринишни таъминлаш.
Мусобақалар ва машғулотлар натижаларини муҳокама қилишда замонавий воситаларидан кенгроқ фойдаланинг.
Демак, мавжудлик принципи, бир томондан, тананинг қобилияти ва унинг ҳаракатларини бажаришга тайёрлиги ўртасидаги тўғри мувозанатни таъминлаш зарурлигини англатади ва педагогик талаблар - бошқа томондан. Таълим муаммоларини ҳал қилишда инсон фаолиятининг юқори чегарасидан ташқарига чиқмайдиган рағбатлантириш ва кўрсатмалардан фойдаланиш керак.
1. Спортчи шахсининг ишлаш даражаси ва ривожланиш даражасини яхшилаб таҳлил қилиш. Шахсий юкга таъсир қиладиган бир нечта фактлар: спортчининг тақвими, паспорти ва машғулот ёши, юкларга эришиш ва уни ўтказиш қобилияти, соғлиғининг ҳолати ва жисмоний тайёргарлик даражаси, ундан тушадиган умумий юк ва дам олиш, конституция тури ва асабий фаолият, ўзига хос ва жинсдаги фарқлар.
2. Ташқи юкни спортчиларнинг индивидуал кўрсаткичларига мослаштиринг, қатъий меъёрлар мавжуд эмас, машқлар юклари максимал ёки минимал маъноларида. Юкларнинг тизими, шунингдек, одамнинг экспериментал ва табиий шароитда олинган юкларга бардош бериш қобилияти ҳақидаги сўнгги маълумотларга боғлиқ.
3. Аёл танасининг хусусиятларини ҳисобга олиш.
Кучлилик принтсипи. Ушбу тамойилни машғулотлар жараёнида амалга ошириш деганда спортчининг ўзи олган қобилиятлари, кўникмалари ва билимлари барқарор бўлиб туриши учун машқ қилиш тушунилади, бу эса спортчининг соғлиғига зарар этказмасдан натижаларнинг тез ўсишини таъминлайди. Кучлилик принтсипини амалий амалга ошириш қоидалари:
1. Жисмоний машқларингизни тўхтатишдан сақланиш.
2. Ўрганилган материални мустаҳкамлаш даражасига эътибор бериш.
3. Стресснинг спортчиларга таъсирини доимий равишда кузатиб бориш.
Ўз билим ва кўникмаларингизни мунтазам равишда мустаҳкамланг ва синаб кўринг. Такрорлашлар ва текширишлар, агар улар тизимли бўлса, нафақат барқарорлаштиришга, балки билимларни чуқурлаштиришга ҳам хизмат қилади, шу билан бирга такомиллаштиришнинг янги қирраларини аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Шунинг учун машғулотларга ушбу спорт тури бўйича асосий машғулотлар дастуридан турли хил машқларни қайта киритиш тавсия этилади.
Бу жисмоний тарбия ўқитувчиси (мураббий) томонидан таълим, тарбия ва соғломлаштириш вазифалари мажмуини ечишда фойдаланиши керак бўлган бошланғич нуқталар.
Умумий услубий тамойилларга қуйидагилар киради: онг ва фаолият принципи, кўринувчанлик, мавжудлик ва якка тартибда, систематиклик. Ушбу тамойилларнинг характеристикаси уларнинг шахсга педагогик таъсир ўлчовини аниқлаш мантиғи билан боғлиқлигини акс эттирувчи ички хусусиятларни очиб беришни таъминлайди.
Онглилик ва фаолият принципи. Ушбу тамойилнинг мақсади ўқувчиларда қизиқиш, мазмунли муносабат ва жисмоний тарбия ва спорт машғулотларига бўлган эҳтиёжни шакллантириш, ўзини ўзи билишга интилиш ва ўз-ўзини ривожлантиришдир.
Онгнинг асосини фаолият натижаларини кутиш ташкил этади. Ушбу принципнинг энг муҳим талабларидан бири бу етарли мақсадлар ва долзарб педагогик вазифаларни белгилаш, шунингдек уларнинг моҳиятини иштирокчиларга тушунтиришдир. Истиқболли ва долзарб мақсадлар коллектив ва аниқ бир шахс олдига қўйилиши керак, истиқболли мақсадлар сифатида: спорт тоифаси нормаларини бажариш, терма жамоага қўшилиш ва ҳ.к. шунинг учун таклиф этилаётган вазифаларнинг моҳиятини очиб бериш, ўқувчилар онгига "нима учун?", "қандай?", "қай даражада?" деган саволларга жавобларни етказиш муҳимдир. Жисмоний машқларни онгли равишда бажариш, шубҳасиз, шахсни сафарбар қилишга ёрдам беради ва шу билан машғулотларнинг тарбиявий томони самарадорлигини оширади ва ўқувчининг маънавиятини оширади.
Фаолият - бу инсон фаолиятининг ўлчови ёки катталиги, унинг иш билан шуғулланиш даражаси.Кўникма ва малакаларни онгли равишда ўзлаштиришнинг зарурий шарти, шарти ва натижаси сифатида ишлайди. Фаолият турли шаклларда намоён бўлиши мумкин: жисмоний фаоллик, билимларни эгаллаш, мустақил тадқиқотлар, интизом.
Фаолият назариясига кўра (С.Л.Рубштэеин, Л.С.Вётский, А.Н. Леонтиев) инсон фаолияти омил ҳисобланади онгга боғлиқ. Шу билан бирга, онг мотивлар, эҳтиёжлар, қизиқишлар ва мақсадларни бошқаради ва тартибга солади.
Замонавий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, жисмоний фаолликка бўлган эҳтиёжни шакллантириш жараёнида учта омил муҳим рол ўйнайди.
Биринчи омил оилада спорт анъаналарининг таъсирини акс эттиради (ота-оналарнинг шахсий намунаси, ўқитувчиларнинг обрўси).
Иккинчи омил мотивацион соҳа ва жисмоний машқлар натижасида кутилган натижалар (ёғ массасининг камайиши, уйғун жисмоний ҳолат, мушак таркибий қисмининг кўпайиши) ўртасидаги муносабатни акс эттиради.
Учинчи омил онг ва фаолият жараёнида шахснинг маданий, ижтимоий омиллари ва биологик эҳтиёжлари таъсирининг мураккаблигини белгилайдиган тирик тизимларнинг ривожланиши ва ўзини-ўзи ташкил этишининг умумий қонунларини акс эттиради.
Онг ва фаоллик - бу ўзаро боғлиқ икки омил. Фаолиятсиз онг пассив тафаккурга олиб келади, онгсиз фаолият эса ноўрин ҳаракатларга олиб келади.Шунчаки онгли фаолият орқали кўзланган вазифаларни ҳал қилиш мумкин.
Кўриниш принципи - инсон ҳиссиётларини билиш жараёнига жалб қилишни англатади. Жисмоний маданиятда товуш ва ҳаракат каби шаклларда мавжуд. Визуал равшанлик - (ҳаракатларнинг умумий ва қисмларга ажратилган белгилар, кўргазмали қуроллар, ўқув видеофилмлари ёрдамида намойиш этилиши) асосан ҳаракатларнинг фазовий ва фазовий-вақтинчалик хусусиятларини аниқлашга ёрдам беради. Визуал равшанлик восита ҳаракатларини ўзлаштиришнинг барча босқичларида қўлланилади.
Ҳаракатнинг кўриниши - жисмоний машқлар учун инсоннинг ғоясини шакллантиришни таъминлайди восита ҳаракатини бажаришга уринишда пайдо бўладиган мушакларнинг ҳиссиётларини ҳисоблаш.
Таълим ва тарбия жараёни барча шаклларидан комплекс фойдаланиш ҳиссий идрокдан ўрганилаётган материалнинг моҳиятини тушунишга сифатли ўтишни таъминлайди. Мураккаб шаклларидан фойдаланишда бир қатор қоидаларни ҳисобга олиш керак. Муайян воситаларнинг самарадорлиги идрокнинг индивидуал хусусиятлари (визуал, эшитиш, анализатор функцияларининг устунлиги), шунингдек, шахснинг юқори асабий фаолиятининг биринчи ва иккинчи сигнал тизимлари ўртасидаги ўзаро таъсир мувозанати (субъектнинг сезгир ёки оғзаки ва мантиқий идрок). Талаба асаб тизимининг тайёрлиги ва типологик хусусиятлари. Мураккаб шаклларидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш ўқув жараёни самарадорлигини сезиларли даражада оширади.
Эркинлик ва якка тартиблик принципи жисмоний маданият вазифалари, воситалари ва усулларининг талаба имкониятларига мақбул мувофиқлигини англатади. Принципни амалга оширишда талабанинг ҳам ўрганишга тайёрлиги ва вазифаларни бажаришда юзага келадиган қийинчиликларнинг объективлиги ҳисобга олиниши керак: мувофиқлаштириш мураккаблиги, хавфлилик, энергия интенсивлиги. Синфдаги ютуқлар, педагогик нуқтаи назардан, талабанинг қийинчиликлари ва имкониятлари ўртасидаги мослик, киришнинг мақбул ўлчовини тавсифлайди.
Таълим ва тарбия машғулотларини индивидуализация қилиш ўқув машғулотлари, жисмоний фаолият нормалари ва уни тартибга солиш усуллари, машғулот шакллари ва педагогик таъсир усулларини фарқлашида ифодаланади. Жисмоний фаолиятга жавобан шахснинг танаси ўзига хос сифат ишончига эга бўлгани учун, уни алоҳида аниқлаш жуда муҳимдир мавжуд қувват чегараси ва бажарилаётган вазифаларнинг энергия интенсивлиги.
Тизимлилик принципи ўқув жараёнини алгоритм шаклида қуришни назарда тутади ва жисмоний машқларни эпизодик, якка тартибдаги фаолиятнинг намоён бўлишигача камайтирмасдан, доимий ва изчиллик билан бажарилишини талаб қилади.
Жисмоний машқларда изчиллик бир қатор шартлар бажарилганда таъминланади. Аввало, бу баъзи бир ҳаракат қобилиятларини ривожлантиришдан бошқаларга изчил ўтишни таъминлайди; ўқув материалини олдингиси билан қатъий мувофиқлаштириш ва тарқатиш; амалий жисмоний фаолиятнинг тегишли тартиби. Ушбу жараёнда муҳим аҳамиятга эга жисмоний қобилиятларнинг ёши билан боғлиқ ривожланишини, шунингдек, восита маҳоратини узатишни ҳисобга олиш муҳимдир.
Тизимлилик принципини амалга оширишда муҳим жиҳатлардан бири бу бир хил вазифаларни алоҳида дарсда, шунингдек дарсларнинг ўзларини нисбатан узоқ вақт давомида такрорий такрорлашдир. Шу билан бирга, кўриб чиқилаётган принтсип фойдаланиладиган воситалар, усуллар, юкламалар, дарсларни ташкил этиш шакллари, уларни ўтказиш шартларининг маълум ўзгарувчанлигини таъминлайди, бу шахснинг ҳар томонлама ва уйғун ривожланиши учун зарурий шартдир.