Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

12.3. Спорт машғулотлари воситалари

Спорт машғулотларининг асосий ўзига хос воситалари.Спортнинг фаол жисмоний фаолияти билан ажралиб турадиган спорт машғулотларининг асосий ўзига хос воситалари бу жисмоний машқлардир.

Спорт машғулотлари воситаларини учта машқ гуруҳига бўлиш мумкин: танланган рақобатбардош, махсус тайёргарлик, умумий тайёргарлик. анланган мусобақа машқлари - бу кураш воситаси бўлган ва иложи бўлса танланган спорт тури бўйича мусобақалар қоидаларига мувофиқ бажариладиган ажралмас моторли ҳаракатлар (ёки мотор ҳаракатлар мажмуаси).Бир қатор рақобатбардош машқлар нисбатан тор мақсадга қаратилган ва ҳаракатларнинг мотор таркиби жиҳатидан чекланган. Бу циклик интизомлар (енгил атлетика; югуриш; чанғи, велосипед; музли конкида учиш; сузиш; эшкак эшиш ва ҳк); циклик (оғир атлетика, отиш, жанг санъатлари ва бошқалар) ва аралаш машқлар (энгил атлетика, сакраш, улоқтириш ва ҳк). Асосий жисмоний фазилатларга таъсирининг табиати бўйича ушбу машқларни тезлик-кучга ва чидамлиликнинг устун намоён бўлишини талаб қиладиган машқларга, шунингдек, спорт ўйинлари ва жанговар спорт турларини (кураш, бокс, қиличбозлик) ўз ичига олган жисмоний қобилиятларга таъсир қиладиган мураккаб машқларга бўлиниши мумкин. Ушбу турдаги рақобатбардош машқларда асосий жисмоний сифатларнинг комплекс намоён бўлиши вазият ва ҳаракатлар шаклларининг доимий ва тўсатдан ўзгариши шароитида юзага келади. Биргаликда ва кўп қиррали махсус спорт турларини ифодаловчи нисбатан мустақил рақобатбардош машқ комплекслари ҳам мавжуд. Улар бир хил рақобатдош бир хил машқларни (тезкор конкида учиш) ва умуман бир жинсли бўлмаган машқларни (замонавий бешбурчак, енгил атлетика, чанғи ва ҳоказо) ўз ичига олиши мумкин. Шу билан бирга, таркибида доимий ўзгариб турадиган (гимнастика, фигурали учиш, шўнғин ва бошқалар) ҳар томонлама рақобатбардош машқларнинг катта гуруҳи мавжуд.
Юқорида айтиб ўтилган мусобақа машқлари мажмуалари билан бир қаторда, спорт машғулотлари жараёнида уларнинг индивидуал хусусиятлари бўйича машқ шакллари ҳам қўлланилади. ижро режимлари ҳақиқий рақобатбардош режимлардан фарқ қилиши мумкин, чунки машғулот муаммоларини ҳал қилишга қаратилган ва ушбу машқларнинг оғирроқ ёки енгилроқ шакли бўлиши мумкин.Танланган рақобатбардош машқларнинг ўзига хос оғирлиги, спорт ўйинлари бундан мустасно, кўпгина спорт турлари, чунки улар спортчининг танасига жуда юқори талабларни қўядилар.
Махсус тайёргарлик машғулотлари рақобатбардош ҳаракатлар элементларини, уларнинг боғланишлари ва ўзгарувчанлигини, шунингдек намойиш этилаётган қобилиятлар шакли ёки характери жиҳатидан уларга деярли ўхшаш ҳаракатлар ва ҳаракатларни ўз ичига олади. Ҳар қандай махсус тайёргарлик машқларининг мақсади рақобатбардош машқларда тайёргарлик жараёнини тезлаштириш ва такомиллаштиришдир. Шунинг учун улар ҳар бир аниқ ҳолатда ўзига хосдир ва шунинг учун нисбатан чекланган доирада."Махсус тайёргарлик машқлари" тушунчаси коллективдир, чунки у бутун машқлар гуруҳини бирлаштиради:
1) қўрғошин машқлари - ташқи кўринишларига ўхшаш баъзи ҳаракатларнинг мазмуни ва нерв-мушак таранглиги хусусияти туфайли асосий жисмоний машқларни ўзлаштиришни осонлаштирадиган восита ҳаракатлари (масалан, ёлғон таъкиддан оёқларни стенд ҳолатига суриш орқали ўтиш бир-биридан букилган оёқлар - бу узунликдаги ечки орқали оёқларнинг сакрашини ўзлаштириш учун яқинлашиб келаётган машқ);
2) тайёргарлик машқлари - асосий жисмоний машқларни муваффақиятли ўрганиш учун зарур бўлган ҳаракат сифатларини ривожланишига ҳисса қўшадиган мотор ҳаракатлар (масалан, тортишиш арқонга кўтарилишни ўрганиш учун тайёргарлик машқлари бўлиб хизмат қилади).
3) мусобақа машқларининг алоҳида қисмлари кўринишидаги машқлар (мусобақа комбинациясининг элементлари - гимнастикачилар учун, мусобақа масофаси сегментлари - югурувчилар, сузувчилар, ўйин комбинациялари - футболчилар, волейболчилар ва бошқалар учун);
4) тақлид.Бошқа шароитларда такрорий такрорланадиган машқлар рақобатбардош машқлар (конкида учиш - конки учувчиси учун);
5) тегишли спорт машқлари турлари машқлари (акробатикадан салто - сувга шўнғиган учун).
Махсус тайёргарлик машқларини танлаш ўқув жараёнининг вазифаларига боғлиқ. Масалан, янги ҳаракатланиш ҳаракатларини ўзлаштиришда машқлар кенг қўлланилади ва мавсумдан ташқари мавсумда керакли жисмоний тайёргарликни сақлаб қолиш учун машқлар умумий тайёргарлик машқлари асосан спортчининг умумий тайёргарлиги воситасидир. Умумий тайёргарлик машқлари рақобатбардош машғулотлар билан бевосита боғлиқ эмас ва заҳирани кенгайтиришга мўлжалланган Биргаликда ва кўп қиррали махсус спорт турларини ифодаловчи нисбатан мустақил рақобатбардош машқ комплекслари ҳам мавжуд. Улар бир хил рақобатдош бир хил машқларни (тезкор конкида учиш) ва умуман бир жинсли бўлмаган машқларни (замонавий бешбурчак, енгил атлетика, чанғи ва ҳоказо) ўз ичига олиши мумкин. Шу билан бирга, таркибида доимий ўзгариб турадиган (гимнастика, фигурали учиш, шўнғин ва бошқалар) ҳар томонлама рақобатбардош машқларнинг катта гуруҳи мавжуд.
Юқорида айтиб ўтилган мусобақа машқлари мажмуалари билан бир қаторда, спорт машғулотлари жараёнида уларнинг индивидуал хусусиятларига кўра машқ шакллари ҳам қўлланилади. спортчининг восита маҳорати ва фазилатлари, унинг умумий тайёргарлигини ошириш. Умумий тайёргарлик машқлари миқдори назарий чегараларга эга эмас. Бироқ, маълум бир ўқув жараёнида уларнинг нисбатан чекланган сони қўлланилади. Бу чуқур ихтисослашиш ва машғулот вақтининг етишмаслиги шароитида спортчи фақат у ёки бу тарзда унинг ихтисослашишига ҳисса қўшадиган умумий тайёргарлик машқларини танлаб олиши билан изоҳланади.
Умумий тайёргарлик машқларини танлашда одатда қуйидаги талабларга риоя қилинади: спортчининг умумий жисмоний тайёргарлиги спорт йўлининг дастлабки босқичларида самарали эчишга имкон берадиган воситаларни ўз ичига олиши керак. Ҳар томонлама жисмоний ривожланиш вазифалари ва чуқур ихтисослашув ва спортни такомиллаштириш босқичларида спорт натижаларини белгилайдиган рақобатбардош маҳорат ва жисмоний қобилиятларни ошириш учун асос бўлиши керак.