Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

12.4. Спорт машғулотларида ишлатиладиган умумий педагогик ва бошқа воситалар ва усуллар.

Машғулот жараёнининг ўзига хос асосини ташкил этадиган машқлар тизими билан биргаликда спорт машғулотларида спортчини тайёрлаш тизимига киритилган кўплаб умумий педагогик ва махсус воситалар ва усуллардан фойдаланилади. Оғзаки, таъсир воситалари ва усуллари. Ҳар қандай педагогик жараёнда бўлгани каби, спорт машғулотларида ҳам этакчи ўргатувчи мураббийга тегишли. Спортчининг машғулот фаолияти, унинг таълими ва тарбиясига раҳбарлик қилиш учун мураббий, аввало, оғзаки мулоқот, ишонтириш, таклиф қилиш, тушунтириш ва бошқариш услубий жиҳатдан ривожланган шаклларидан фойдаланади. Маълумки, сўзнинг педагогик восита ва усул сифатида ўрни ниҳоятда катта ва кўп қиррали. Унинг ёрдами билан мураббий машғулот жараёнида спортчи фаолиятининг деярли барча жабҳаларига таъсир қилади. Ушбу усуллар олдиндан тайинлаш бўйича мураббийликни,машқлар пайтида ва улар орасидаги интервалларда киритилган тушунтиришлар, кўрсатмалар ва буйруқлар, шарҳлар ва рағбатлантирувчи ёки тузатувчи характердаги оғзаки баҳолашлар. Вазифаларни белгилаш, бажариш ва уларни амалга оширишнинг ҳақиқий натижаларини таҳлил қилишда идрокнинг зарурий аниқлиги ва ишончлилигини таъминлаш учун ўқитишнинг анъанавий воситалари ва усуллари (табиий намойиш, кўргазмали воситаларни намойиш қилиш ва бошқалар) билан бир қаторда замонавий спорт амалиёти ихтисослашган воситалар ва усуллардан фойдаланади. Улар нафақат сўзнинг кенг маъносида равшанликни таъминлашга қаратилган (масалан ҳаракатларни бошқаришда иштирок этадиган барча сезги органларига йўналтирилган таъсир), бажарилган ҳаракатлар параметрлари тўғрисида объектив маълумот беради ва уларни бажариш жараёнида уларни тузатишга ёрдам беради.

Машғулот жараёни - бу жисмоний сифатларни ривожлантириш, спорт техникасини ўргатиш, спорт тактикасига ўргатиш, ахлоқий ва иродавий фазилатларни тарбиялаш, назарий билимларни эгаллаш.
Машғулотнинг ушбу жиҳатлари ўртасидаги боғлиқлик спортчи танасининг яхлитлиги билан белгиланади.
Енгил атлетика турига, спортчининг ёши ва жисмоний ҳолатига, даврлари ва босқичларига қараб, машғулотнинг баъзи жиҳатларига кўпроқ эътибор берилади, бошқалари камроқ. Мақсадига эришиш ва тегишли муаммоларни ҳал қилиш учун кўплаб воситалар ва усуллардан фойдаланилади. Воситалар - бу спортчининг ҳаракатларининг ўзига хос мазмуни, ва услуби - бу ҳаракат тартиби. Жисмоний машқлар машқ қилишнинг асосий воситасидир. Бундан ташқари,машқлар воситалари тўғри ташкил этилган (шахсий гигиена, режим, массаж ва бошқалар) ва табиатнинг табиий кучлари (ҳаво, қуёш, сув ва бошқалар).
Жисмоний машқларни машқ қилишнинг асосий ўзига хос воситаси сифатида учта асосий гуруҳга бўлиш мумкин:
1. Енгил атлетиканинг танланган шакли бўйича машқлар ва унинг барча элементлари ва вариантларини ўз ичига олган машқлар, яъни ҳар хил куч, тезлик ва гавда ҳаракати билан бажариладиган ҳаракатлар;
2. Умумий ривожланиш жисмоний машқлари, улар ўз навбатида иккита кичик гуруҳга бўлинади;
а) бошқа спорт турларида қўлланиладиган машқлар (гимнастика, акробатика, оғир атлетика, спорт ўйинлари ва бошқалар);
б) умумий ривожланиш машқлари (оёқ-қўлларни букиш ва кенгайтириш, бурилиш, бурилиш, айланиш, тўлдирилган тўплар, гантеллар, таёқлар, тошлар, сакраш арқонлари ва бошқалар) билан бажарилиши мумкин бўлган сакрашлар, шунингдек, ушбу ҳаракатларнинг барча турдаги ҳати-ҳаракатлари).
3. Керакли фазилатларни ривожлантириш, танланган енгил атлетика турига нисбатан техник ва тактик маҳоратини ошириш учун махсус машқлар. Улар ҳаракатларнинг спортчи ихтисослашган енгил атлетика турининг координацион тузилиши ва табиатига мос келадиган тарзда танланади. Барча машқларда бошланғич ҳолатини, тана қисмининг ҳаракат йўналишини, ҳаракат амплитудасини, ҳаракат тезлигини, мушакларнинг кучланиш кучини, ҳаракатларнинг тутарлıлıгı ва ритмини таъкидлаш керак, ҳаракатларнинг частотаси. Дастлабки учта хусусият қайси мушак гуруҳларини ҳаракатга жалб қилишини, қолганлари - бу гуруҳларнинг маълум бир машқда қандай ишлашини аниқлайди.
Умумий ривожланиш ва махсус машқларни танлашда машғулот томонлари ўртасидаги муносабатни ҳисобга олиш ва деярли барча машқлар танага кўп қиррали таъсир кўрсатишини ва бир вақтнинг ўзида бир нечта муаммоларни ҳал қилишга имкон беришини унутмаслик керак. Масалан, машғулотдан фойдаланган ҳолда спортчи чидамлиликни ривожлантиради, соғлиғини мустаҳкамлайди, югуриш техникасини яхшилайди ва иродавий фазилатларни тарбиялайди. Энг муҳими, ҳар қандай енгил атлетика билан шуғулланишда махсус машқларни бажаринг. Уларнинг барчаси нафақат зарур жисмоний фазилатларни ривожлантирибгина қолмай, балки спорт техникасини ёки унинг индивидуал элементларини такомиллаштиради.
Танланган енгил атлетика машқлари ва махсус машқлар одатдаги, энгил ва оғир шароитларда бажарилиши мумкин. Биринчисида машқларнинг катта қисми бажарилади. Шу билан бирга, енгил шароитда машғулотлар ҳаракатлар тезлигини, қийин шароитларда эса куч, чидамлилик, иродавий фазилатларни янада самарали ривожлантиришга имкон беради. Сўнгги 10-20 йил ичида спортчилар махсус машқларни қўллашни бошладилар, бу нафақат енгил атлетиканинг асосий тури билан юқори даражада ушлаб туриш, балки зарур жисмоний фазилатларнинг ривожланишига фаол таъсир кўрсатишга имкон беради.Ўрта баландлик шароитида (1500-3500 м) машқ қилишдан яхши натижалар олинади. денгиз сатҳидан юқори). 20-30 кун ичида самарадорлик ошади, бу спортчи нормал ҳолатга келгандан кейин (айниқса дастлабки беш кун ичида ёки икки ҳафтадан кейин) юқори спорт натижаларига эришишга ёрдам беради Машғулотлар жараёнида уни ўтказиш учун турли хил шароитлар катта аҳамиятга эга: стадионда, паркда, ўрмонда, дарё ёки кўл бўйида ёки спорт залида ва бошқалар. Улар машғулотларнинг ҳиссийлигини оширади, юкни кўпайтиради, иш қобилиятини энг тез тикланишига ёрдам беради,
Худди шу муаммони ҳал қилиш учун турли хил воситалардан фойдаланиш мумкин, аммо маълум бир усул ёрдамида. Спорт машғулотлари усулларини танлаш машғулотнинг вазифалари ва шартлари (жой, вақт, об-ҳаво ва бошқалар) билан белгиланади. Спорт машғулотларининг асосий усули бу жисмоний сифатларни ривожлантириш, техника ва тактикаларни такомиллаштиришга имкон берадиган машқлар усули. Спортчиларни тайёрлашда ҳал қилинган вазифаларга қараб, машқ қилиш усулининг қуйидаги вариантлари қўлланилади.
Турғун - Бир хил тезликда маълум масофани босиб ўтиш каби машқни барқарор суръатларда бажариш. У жисмоний фазилатларни, хусусан чидамлиликни ривожлантириш учун ишлатилади.
Такрорлаш - аниқ белгиланган дам олиш оралиқсиз машқни такрорлаш. У ўрганилган ҳаракатларни бирлаштириш, тезликни ҳис қилиш, техникани такомиллаштириш, ҳаракат фазилатларини ривожлантириш учун ишлатилади.
Ўзгарувчан -машқни доимий равишда бажариш, лекин такрорланадиган ҳаракатлар характерининг ўзгариши билан, масалан, ҳар хил тезликда югуриш. У чидамлилик, тезлик, куч, тактик қобилиятларни ривожлантириш ва ҳаракат техникасидаги хатоларни тузатиш учун ишлатилади.
Интервал (масофа) - дам олиш вақтлари олдиндан режалаштирилган ва қатъий тартибга солинадиган ҳаракатларни такрорий бажаришда ҳаракатларнинг ўзига хос доиралари. Кўпинча махсус чидамлиликни ривожлантиришда ишлатилади.
Тезлик - маълум бир тезликда машқ бажариш, масалан, маълум тезликда масофани босиб ўтиш. Асосан ўрта ва узоқ югурувчилар томонидан қўлланилади тезликка чидамлиликни ривожлантириш учун масофалар.
Думалоқ - махсус танланган жисмоний машқлар мажмуасини навбат билан, навбат билан бажариш. Ушбу усул сизга фазилатларнинг ривожланишини ва ҳаракатлар техникасини такомиллаштиришни самарали амалга оширишга имкон беради. У енгил атлетиканинг барча турлари бўйича машғулотлар жараёнида қўлланилади.
Ўйин - спорт ва очиқ ўйинлар жараёнида мотор фазилатларини ривожлантириш. У синфларнинг эмоционаллигини ошириш, ҳаракатларни мувофиқлаштиришни яхшилаш, тезкорлик ва чидамлиликни ривожлантириш учун кенг қўлланилади. "Муваффақиятсизликка" усули - ҳаракатларнинг тўғрилиги бузилгунча ва сезиларли чарчоқ пайдо бўлгунча машқларни максимал даражада 50-70% гача бўлган куч билан доимий, нисбатан секин бажариш. Ундан спортчилар куч ва тезлик-қувват сифатларини ривожлантиришда фойдаланадилар.
Назорат - танланган енгил атлетика тури ёки махсус машқларни рақобатбардош интенсивлик билан, аммо муддати қисқартирилган ҳолда бажариш. Ундан спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигини текшириш учун фойдаланилади.
Мусобақа - мусобақа қоидаларига риоя қилган ҳолда энг яхши натижага эришиш истаги билан бирга танланган енгил атлетика машқларини бажариш. У машғулотнинг эмоционаллигини ошириш, жисмоний тайёргарлик даражасини, иродавий тайёргарлигини текшириш, машғулот жараёнини сарҳисоб қилиш учун ишлатилади.
Самарадорликни ошириш учун сиз бажарилаётган машқлар тўғрисида ғояни яратишга ёрдам берадиган турли услубий методлардан ҳам фойдаланишингиз мумкин. Бундай усуллар - мураббийнинг ҳаракатнинг йўналиши бўйича тўғридан-тўғри ёрдами, машғулотнинг маълум босқичларида овозли ёки ёруғлик сигналлари, тегишли ритмга эришиш, диққатга сазовор жойлардан фойдаланиш. ва ҳаракатларнинг фазаларини аниқлаштириш учун белгилар, машқларни бажариш учун енгилроқ ва оғирроқ шароитлардан фойдаланиш ва бошқалар.
Спортчиларни тайёрлаш воситалари ва усуллари бир-бири билан узвий боғлиқдир. Спортнинг юқори натижаларига эришиш учун машғулот юкламаларини миқдорий ва сифат жиҳатидан ўзгартиришга, ушбу босқичда спортчи танасининг функционал имкониятларини оширишга ва юқори спорт натижаларига эришишга имкон берадиган турли хил воситалар, усуллар ва услубий методларни моҳирлик билан қўллаш зарур.
Спорт машғулотлари тизими мунтазам ўқув машғулотлари ва мусобақалар бўлиб, улар давомида сизнинг ўқувчиларингиз техника ва тактикани ўзлаштирадилар, куч, чидамлилик, тезкорлик, мослашувчанликни ривожлантиради, ахлоқий ва иродавий фазилатларни тарбиялайдилар, тажриба ва махсус билимларга эга бўладилар. Бир сўз билан айтганда, улар ўзларининг спорт имкониятларини оширади. Ва буларнинг барчаси бир неча йиллар давомида. Бунга мунтазам равишда ўз-ўзини назорат қилиш ва тиббий кўрикдан ўтказиш, шунингдек тўғри режим ва гигиена талабларига риоя қилишга ўргатади.
Шундай қилиб, техник, тактик ва жисмоний тайёргарлик муаммоларини ҳал қилишда, хусусан, қуйидагилар қўлланилади:
- кино-циклографик ва видео-лента намойиши воситалари (спорт ҳаракатларининг техникасини қайд этиш билан одатдаги кино ҳалқаларини намойиш қилиш, спортчининг ҳозиргина бажарган машқларини видеоёзувларини таҳлил қилиш ва бошқалар);
- махсус ўқув мосламаларини ишлатиш билан боғлиқ бўлган ҳаракатларни йўналтирилган "ҳис қилиш" усуллари ва усуллари (масалан, айланиш йўналишини белгилайдиган механик мосламали гимнастика, ўқ отиш пайтида ҳаракатлар динамикасини ҳис қилиш );
- танлаб намойиш этиш, йўналтириш ва этакчилик воситалари (ҳаракатларнинг фазовий, вақтинчалик ва ритмик хусусиятларини электрон ва механик ускуналар ёрдамида қайта тиклаш, бу уларни ингл., қулоқ ёки тегиниш орқали англаш имконини беради; объектга ва бошқа диққатга сазовор жойларни киритиш; соғлом раҳбар ёки ёруғлик раҳбари ва бошқалар). Ушбу ўзига хос усуллар гуруҳи спортчининг руҳий ва умумий ҳолатига таъсир ўтказиш, уни тартибга солиш ва тўғри тайёргарликни шакллантириш учун ички нутқ, образли фикрлаш, мушак-ҳаракат ва бошқа ҳиссиётларни йўналтирувчи фойдаланишнинг махсус усулларидан иборат.