Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

14.3. Кўп йиллик циклларда спорт тайёргарликгини режалаштириш.

Йиллик циклларда ўқитишнинг тузилиши, юқори малакали спортчиларни тайёрлашда иккита макроцикл (икки циклли) ва учта макроцикл (уч циклли) асосида битта макроцикл (бир цикл) асосида бир йиллик машғулотлар тузиш мумкин.Ҳар бир макроциклда учта давр ажратилади - тайёргарлик, рақобатдош ва ўтиш даври. Ўқув жараёнининг икки ва уч циклли қурилиши билан кўпинча "икки" ва "уч" цикллар деб номланадиган вариантлардан фойдаланилади. Бундай ҳолларда биринчи, иккинчи ва учинчи макроцикллар орасидаги ўтиш даврлари кўпинча режалаштирилмайди ва олдинги макроциклнинг рақобат даври силлиқ кечади кейинги тайёргарлик даврига ўтади.

Йил давомида ўқув жараёни тузилишини белгиловчи омиллар. Спортнинг ривожланиш босқичлари машғулотларни даврийлаштиришнинг табиий асоси сифатида шаклланади. Тузилиши ва мазмуни жиҳатидан ҳар хил бўлган ўртача цикллар, йил давомида тайёргарлик жараёнида, маълум ҳолатларда, йиллик циклнинг босқичлари ва даврларини ҳосил қилади, яъни. спорт машғулотлар одатда, йиллик циклда учта давр ажратилади: тайёргарлик, рақобатдош ва ўтиш даври. Ўқув йилидаги машғулот жараёнининг даврий ўзгариши сабаблари дастлаб асосан спорт мусобақалари тақвимида ва мавсумий кузатилган -иқлим шароити.
Спорт мусобақаларининг тақвими, албатта, йиллик циклнинг қурилишига - мусобақанинг тузилишига, давомийлигига ва бошқа даврларга таъсир қилади. Расмий мусобақалар спортчининг қайси вақтда энг яхши ҳолатда бўлиши кераклигини кўрсатади. Ушбу шартларни ҳисобга олган ҳолда, ўқув ишларини режалаштириш керак. Бошқа томондан, спорт тақвими спорт машғулотларини қуришнинг асосий қонунларини ҳисобга олмаган ҳолда тузилиши мумкин эмас. Фақатгина бу ҳолатда у машғулотларнинг мақбул қурилишига ва натижада спортнинг энг катта ўсишига ёрдам беради.
"Мавсумий" спорт турларида иқлим шароити даврларнинг вақти ва уларнинг мазмунига маълум даражада таъсир қилади. Шу билан бирга, спорт тадбирларининг моддий-техник базаси ривожланиши билан (ёпиқ стадионлар, конкида майдончалари, сунъий қор ва муз қопламаси билан йўллар қуриш) турли географик зоналарга тез ҳаракатланиш имконияти пайдо бўлиб, машғулотлар қурилишига мавсумий омилларнинг чекланган таъсири даражаси пасаяди.
Йиллик машғулотлар циклининг тузилишини белгиловчи асосий омил бу спорт формаси ривожланишининг объектив мунтазамлиги. Спорт шакли - спортчининг ҳар бир катта ўқув циклида, масалан, бир йил ёки ярим йил давомида тегишли машғулотлар жараёнида қўлга киритиладиган, спорт натижасига эришишга энг яхши
тайёрлиги ҳолати.
Энг яхши тайёрлик - бу шартли тушунча. Уни фақат спорт формасини ривожлантиришнинг маълум бир цикли учун қўллаш мумкин. Спортчининг маҳорати ошгани сайин, бу тегмаслик ўзгаради. Спорт шакли ҳам миқдорий кўрсаткичлар, ҳам сифат жиҳатидан фарқ қилади. Ушбу концепциянинг нисбийлиги спортнинг ривожланиш хусусиятлари яхши ва аниы бўлади.
Физиологик нуқтаи назардан, спорт формасининг ҳолати алоҳида органлар ва тизимларнинг энг юқори функционал имкониятлари, иш жараёнларини мукаммал мувофиқлаштириш, ҳар қандай мушак ишининг вақт бирлигида энергия сарфини пасайиши, чарчашдан кейин машғулотларнинг тезлашиши ва иш қобилиятини тиклаш, фаолиятнинг бир туридан ўтишнинг янада мукаммал қобилияти билан тавсифланади. . Психологик нуқтаи назардан, спорт шакли ҳиссий ва иродавий ҳаракатларни фаоллаштириш билан тавсифланади. Шу билан бирга, ақлий жараёнлар (реакциялар, идрок, йўналиш, қарор қабул қилиш) анча тезроқ давом этади. Диққат доираси кенгаяди, ҳаракатларни онгли равишда бошқариш ва бошқариш роли ошади, ғалаба қозониш учун ирода, уларнинг қобилиятларига бўлган ишонч намоён бўлади, спортчилар мусобақаларда ўзига хос ҳиссий кайфиятни бошдан кечиришади, қувноқ кайфият, ўз фаолиятини англашнинг бир тури пайдо бўлади ("чанғи учиш", "сув ҳисси" ва бошқалар). Спорт ҳолатидаги спортчилар машғулотлардан завқланишади Спорт шакли ҳолатининг энг кенг тарқалган кўрсаткичи энг муҳим мусобақаларда кўрсатилган спорт натижасидир. Спорт натижаларини таҳлил қилиш бизга спорт формаси даражасини йиллик машғулотлар циклидаги ўзгариш динамикасида баҳолашга имкон беради. Одатда спорт натижаси спорт ютуқлари жуда объектив миқдорий ўлчовлар (с, кг, м ва бошқалар) билан ўлчанадиган спорт турлари учун спорт натижаларининг кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Спорт натижаси этарли объектив миқдорий ўлчовларга эга бўлмаган спортда, уни спорт формасининг ҳолатини баҳолаш учун ишлатиш жуда қийин. Ушбу спорт турларида спорт формаси ҳолатини баҳолаш амалга оширилади рақобатбардош фаолиятни таҳлил қилиш, жисмоний, функционал, техник ва психологик тайёргарлик даражасини синовдан ўтказиш маълумотлари асосида. Бироқ, ҳар қандай спорт ютуғи спорт формасининг ҳолатини тавсифламайди.
Одатда, агар спортчи натижа кўрсатса, спорт формасида бўлади:
а) аввалги ёзувлари даражасидан ошиб кетганлиги;
б) ушбу даражага яқин (йилнинг энг яхши спорт ютуғининг 1,5-3% ичида).
Спорт формасининг ҳолатини, аммо спорт натижаларининг кўрсаткичларини баҳолаш учун катта ўқув циклининг турли даврларида унинг ўзгариши динамикасини аниқлашга имкон берадиган миқдорий мезонларни танлаш муҳимдир. (йиллик ёки ярим йиллик).
Ушбу турдаги бир нечта мезонларни ажратиш мумкин:
1) спорт шаклларини ривожлантиришга йўналтирилганлиги, тезлиги ва интенсивлиги:
2) спорт формасининг ривожланиш даражаси;
3) спорт формасининг барқарорлиги (барқарорлиги);
4) спорт формасига киришнинг ўз вақтида (аниқлиги).
Биринчи мезон, спортчининг ўтган йилги энг яхши натижага ёки мусобақа даври бошидаги назорат мусобақаси натижаларига нисбатан кўриб чиқилаётган ўқув циклида эришган ютуқларининг ўсишини тавсифлайди. Одатда спорт натижаларининг мутлақ ёки нисбий ўсиш суръатларини ҳисоблаш асосида аниқланади.
Иккинчиси - йиллик тсиклдаги спортчининг максимал даражада оптимал тайёргарлигини аниқлашга имкон беради. Кўпинча, бу мезон йилнинг энг яхши индивидуал натижасининг шахсий ёки жаҳон рекордига нисбати ҳисобланади.
Учинчи мезон спортчининг рақобатлашаётган мавсумда ўзини яхши тута олиш қобилиятини билдиради. Бу рақам, шунингдек, спортчининг натижаларини намойиш қилиш частотаси билан аниқланиши мумкин, уларнинг қиймати шахсий рекорддан юқори ёки энг яхши кўрсаткичлардан 1,5-5% гача.
Тўртинчиси - спортчининг асосий мусобақа вақтигача энг яхши (режалаштирилган) ютуқларни намойиш қилиш фикри ҳақида гапиради. Унинг баҳоланиши учун мувофиқлик даражаси муҳим мусобақалар даврида маълум бир спортчининг режалаштирилган ва реал натижалари. Баъзи бир спортчилар спорт формасининг етарлича юқори даражасига эга бўлган бошқа спорт турларида эришилган натижаларга қараганда спорт формасининг юқори барқарорлигига эга бўлишлари мумкин: барқарорлик ва ўз вақтида (аниқлик) олишнинг паст кўрсаткичлари мавжуд. Бу ҳар йили ўтказиладиган ўқув цикли давомида жисмоний тайёргарликни тахмин қилиш ва бошқариш учун ишлатилиши мумкин. Спорт шакли ҳолатининг ривожланиш жараёни фазавий хусусиятга эга.
У уч босқичнинг кетма-кет ўзгариши тартибида давом этади:
1) сотиб олиш;
2) нисбий мослашиш;
3) спорт формаси ҳолатини вақтинча йўқотиш.
Ушбу босқичлар спортчилар организмида машғулотлар ва пировардида спорт натижаларининг динамикаси ва даражасини белгилайдиган бошқа омиллар таъсирида юзага келадиган физиологик, биокимёвий, морфологик ва психологик ўзгаришлар билан боғлиқ бўлган биологик қонуниятларга асосланади.
Спорт шаклларини ривожлантириш босқичлари машғулотларни даврийлаштиришнинг асоси бўлиб, даврларнинг давомийлигини, тузилишини ва улардаги машғулотлар жараёнининг мазмунини белгилайди. Спорт шакли ҳолатининг ривожланиш қонуниятларига мувофиқ, спортчиларнинг йиллик цикли уч даврга бўлинади: тайёргарлик, рақобатдош ва ўтиш даври. Тайёргарлик даври спорт формасини эгаллаш босқичига, рақобатбардош ҳолат уни барқарорлаш босқичига ва ўтиш даври вақтинча йўқотиш босқичига тўғри келади. Ушбу даврларнинг ҳар бирида мақсадлар ва вазифалар белгиланади, спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигини ҳар томонлама оширишга қаратилган тегишли воситалар, машғулотлар усуллари, юк ҳажми ва интенсивлиги аниқланади. Спортчиларнинг ёш хусусиятлари ва малакаларига, спорт машғулотлари шартлари, тақвим, оммавий спорт тадбирлари, спорт тури ва бошқа омилларга қараб ҳар бир даврнинг давомийлиги ва мазмуни ўзгариши мумкин. Тайёргарлик даврининг биринчи босқичининг асосий йўналиши спорт формасини эгаллаш учун зарур шартларни яратиш ва ривожлантиришдир. Тананинг функционал имкониятларининг умумий даражасининг ошиши, жисмоний сифатларнинг (куч, тезкорлик, чидамлилик ва бошқалар) хилма-хил ривожланиши, шунингдек, восита маҳорати ва қобилиятлари ҳажмининг ошиши асосий шартдир. Ушбу босқичда ёш спортчилар орасида умумий машғулотлардаги машқлар улуши махсус машғулотлардаги нисбатларидан бироз юқори бщлади.
Ёши ва спорт малакаларининг ўсиши билан умумий машғулотлар вақти аста-секин камаяди ва махсус машғулотлар учун ҳам шунга мос равишда кўпаяди. Махсус тайёргарликнинг асосий воситаси асосан махсус тайёргарлик машқлари ҳисобланади. Спортчиларни тайёрлашда мусобақа машқлари, қоида тариқасида, умумий тайёргарлик босқичида қўлланилмайди. Бу эрда машғулот усуллари кейинги босқичларга қараганда камроқ ихтисослашган. Қатнашувчилар танасига унчалик қаттиқ бўлмаган талабларни қўядиган (ўйин, бир хил, ўзгарувчан) усулларга устунлик берилади. Умумий тайёргарлик босқичида машғулот юкларининг ҳажми ва интенсивлиги аста-секин ўсиб боради ва ҳажми тезроқ ўсиб боради, юкнинг интенсивлиги фақат катта ҳажмдаги ишларни бажаришга халақит бермайдиган даражада ошади. спортчиларнинг соғлиғига таъсир қилади.
Махсус тайёргарлик босқичининг асосий йўналиши тўғридан-тўғри спорт машғулотларини шакллантиришдир: бу ерда ҳозирги вақтда танланган спорт тури бўйича махсус жисмоний қобилиятларни ривожлантириш, техник ва тактик кўникмаларни ўзлаштириш ва такомиллаштиришга қаратилган спортчиларни тайёрлашнинг турли жиҳатлари мазмуни ўзгаради, шу билан бирга, махсус психологик тайёргарликнинг роли ошади.
Тайёргарлик даврининг биринчи босқичи билан таққослаганда махсус машғулотларнинг нисбати табиий равишда ошади. Махсус ўқув биноларининг таркиби ҳам ўзгариб борди. Махсус тайёргарлик машқлари билан бир қаторда спортчиларни тайёрлашда мусобақа машқлари ҳам чекланган даражада бўлса ҳам қўллаш мумкин.Юк ҳажми аста-секин, лекин доимий равишда ошиб боради ва рақобат даври бошлангунига қадар максимал даражага этади. Шу билан бирга, юкнинг интенсивлиги, гарчи у рақобат даври бошланганда аста-секин ўсиб борсада, нисбатан паст.
Ўқув жараёнини янада самарали режалаштириш ва бошқариш учун йиллик циклнинг тайёргарлик даври мезоциклнинг ҳар хил турларига бўлинади. Ушбу мезоцикллар доирасида машғулот воситалари ва усуллари алмаштирилади, юк интенсивлигидаги ҳажм ва бошқалар.
Уларнинг мазмуни ва давомийлиги қуйидагиларга боғлиқ:
1) тайёргарлик даврларининг умумий давомийлиги ва оммавий спорт тадбирлари тақвими;
2) спорт тури:
3) спортчиларнинг ёши, малакаси, тажрибаси;
4) ўқитиш шартлари ва бошқа омиллар.
Умумий тайёргарлик босқичида спортчиларни тайёрлашнинг бир циклли тузилиши бўлса, орқага тортиладиган, асосий умумий жисмоний мезоцикл ажратилади; махсус тайёргарлик босқичида - асосий ихтисослаштирилган жисмоний, асосий махсус тайёргарлик ва бошқарувчи тайёргарлик мезоцикллари. Мезоцикл турларининг бу комбинацияси "мавсумий" спорт турлари учун хосдир.
Мезоциклнинг асосий мақсади - спортчиларни машқлар юкларининг катта ҳажмини ва интенсивлигини бажаришга босқичма-босқич тайёргарлик кўриш, мушакларнинг скелетлар тизими, асаб-мушак тизими ва организмнинг функционал асосий тизимлари, айниқса қон айланиши ва нафас олиш тизимининг ривожланишини таъминлаш, шунингдек иродавий фазилатларни тарбиялаш. Ушбу мезоциклда янги машқларни ўрганиш, йўқотилган ҳаракатларнинг тузилишини тиклаш мақсадга мувофиқдир. Асосий умумий жисмоний мезоциклнинг мазмуни спортчиларнинг ҳар томонлама ва уйғун ривожланишига мос келиши керак. Малакали спортчилар 1-2 асосий умумий жисмоний мезоциклга эга бўлиши мумкин, янги бошланувчилар эса бир нечта бўлиши мумкин. Асосий ихтисослашган жисмоний мезоциклда умумий чидамлилик, мослашувчанлик, куч, тезлик, мувофиқлаштириш қобилиятларини ривожлантириш давом этмоқда, аммо қўлланиладиган воситалар ва усуллар тобора ўзига хос йўналишга эга. Унинг асосий вазифаси - танланган спорт тури техникасини тиклаш, уни такомиллаштириш учун зарур шарт-шароитларни яратиш, аста-секин спортчилар таркибини ушбу спорт тури бўйича кенг миқёсда ва юқори интенсивликда машқ қилишга тайёрлаш. Ўқув юкларининг интенсивлиги бироз пасаяди, уларнинг ҳажми камаяди.
Ушбу мезоциклда махсус ва умумий тайёргарлик воситаларининг моҳирона комбинацияси туфайли жисмоний қобилиятлар ўзгаради, илгари рақобатбардош машқларда олинган техник ва тактик кўникмалар.
Асосий махсус тайёргарлик мезоциклида рақобатбардош машқларнинг ҳажми ошади, техник ва тактик маҳоратни оширишга катта эътибор берилади. Бироқ, умумий жисмоний машқлар ҳали ҳам ҳафтасига 1-2 кун ажратилади.
Назорат ва тайёргарлик мезоциклида спорт формасини шакллантириш тугалланди. Унинг асосий вазифаси спортчиларни муҳим мусобақаларда қатнашишга тайёрлашдир. Рақобат машқларининг юк ҳажми максимал даражага кўтарилади, машқлар интенсивлиги ошади. Спортчилар назорат ва кичик мусобақаларда қатнашадилар ўқув жараёнининг органик қисми. Ушбу мезоцикл тугагандан сўнг, мусобақа даври бошланади.
Рақобат даври. Ушбу даврдаги машғулотларнинг асосий мақсади спорт формасини сақлаб қолиш ва шу асосда уни максимал натижаларга эришишдир. Ушбу даврда танланган спорт тури бўйича махсус кўрсаткичларни оширишга қаратилган рақобатбардош ва махсус тайёргарлик машқлари қўлланилади. Рақобат даврида умумий тайёргарлик воситаларининг солиштирма оғирлиги махсус тайёргарлик босқичидан паст бўлмаслиги керак. Умумий тайёргарлик воситалари ёрдамида ҳар хил жисмоний қобилиятларни, ҳаракат қобилиятларини керакли даражада ривожлантириш ва таъминлаш, фаол дам олиш таъминланади. Спортчилар ўртасидаги рақобат даврида махсус ва умумий тайёргарлик воситалари ўртасидаги ўзига хос нисбат уларнинг ёши ва спорт малакаларига боғлиқ.
Ушбу даврда спорт машғулотларининг энг машаққатли усуллари қўлланилади (рақобатдош, такрорланадиган, интервалли).
Мусобақалар сони спортнинг хусусиятларига, мусобақалаш даври тузилишига, ёши, спортчиларнинг малакасига боғлиқ. Мусобақаларнинг частотаси ва умумий сони ёрдамида ушбу даврда спорт натижаларининг ўсишини назорат қилиш мумкин. Бироқ, уларнинг оптимал сони ҳар бир спортчи учун алоҳида белгиланиши керак. Шахсий мусобақалар орасидаги дам олиш вақтлари спортчиларнинг фаолиятини тиклаш ва ривожлантириш учун етарли бўлиши керак.
Рақобат даврида ўқув юкламалари динамикасининг хусусиятлари унинг тузилиши билан белгиланади. Рақобат даври тузилишининг вариантлари. Рақобат даврининг тузилиши мусобақа тақвимига, уларнинг дастури ва режимига, иштирокчилар таркибига, машғулотни қуришнинг умумий тизимига боғлиқ. Агар мусобақа даври қисқа бўлса (1-2 ой), у одатда бир нечта мусобақа мезосиклларидан иборат бўлади. Машғулот юкининг ҳажми бу ҳолда аста-секин камаяди ва маълум даражада барқарорлашади, рақобатнинг интенсив даври эса бироз ортади. Биринчи навбатда малакали спортчилар учун характерли бўлган мусобақа даврининг (3-4 ой ва ундан кўпроқ) давомийлиги билан, рақобат даври билан бир қаторда, машқлар юки камаядиган оралиқ мезотсиклларни (тикланиш-қўллаб-қувватлаш, тикланиш-тайёргарлик) ҳам ўз ичига олади. ва машғулот шартлари. Бу учун шароит яратади спортчининг кайфияттини доимий равишда оширишга хизмат қилади.
Ўтиш даври. Ушбу даврнинг асосий вазифаси - фаол дам олиш ва шу билан бирга маълум даражада спорт кўрсаткичларини сақлаб қолишдир. Ўтиш давридаги дарсларнинг асосий мазмуни - фаол дам олиш режимида умумий жисмоний тарбия. Бир турдаги ва монотон юкларнинг олдини олиш керак, чунки улар тўғри фаол дам олишга халақит беради. Фаол дам олиш восита ҳаракатининг ўзгариши ва атроф-муҳитнинг ўзгариши (иш жойлари, спорт анжомлари, инвентаризация ва бошқалар) билан ташкил этилади. У биринчи навбатда спортчиларнинг тез ва тўлиқ тикланиши учун ишлатилади Ўтиш даврида ўқув юкламасининг умумий ҳажми ва интенсивлиги пасаяди, аммо уларнинг ҳаддан ташқари пасайишига йўл қўймаслик керак. Ўтиш даврининг муҳим вазифаси ўтган йилги ишларни таҳлил қилиш, кейинги йил учун машғулотлар режасини тузиш ва жароҳатларни даволашдир.
Агар спортчи мунтазам равишда машқ қилмаган бўлса, етарли даражада бўлмаса, мусобақаларда кам қатнашган бўлса, ўтиш даврига бўлган эҳтиёж йўқолади.