Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

15.3. Атроф муҳит омиллари устидан назорат. Амалиётида мониторингни ташкил этиш ва технологияси

Комплекс назорат натижаларига кўра тўғри қарор қабул қилиш учун рақобатбардош фаолият содир бўлган шароитларни, шунингдек ўқув фаолиятида назорат стандартларининг бажарилишини ҳисобга олиш керак. Бундан ташқари, ўқув дастурларини амалга ошириш кўпинча ташқи муҳит ҳолати ва шароитларига боғлиқ.

Амалда кўпинча спортчиларнинг тайёргарлик даражаси жуда юқори бўлиб, атроф муҳит омиллари унга (жамоага) юқори натижаларни кўрсатишга имкон бермади. Ушбу омилларга қуйидагилар киради:
- маълум бир географик ҳудуднинг иқлими ва ушбу шароитларга мослашиш даражаси (атроф-муҳит ҳарорати ва намлиги, қуёш нурланишининг интенсивлиги, шамол йўналиши, атмосфера босими);
- спорт иншооти ёки мусобақа майдончаларининг ҳолати (уларнинг ёритилиши, ёритилиши, катталиги, микроиқлим, муз ёки қор устида сирпаниш шартлари);
- спорт анжомлари ва жиҳозлари, ҳимоя иншоотларининг сифати;
- аудитория хулқ-атвори (ўз ва бошқа бировнинг соҳаси омили);
- спортчилар жойлаштириладиган жойлардаги ижтимоий-психологик вазият;
- ҳакамлик объективлиги; - спортчиларнинг саёҳат муддати, яшаш шароитлари, овқатланиши ва дам олиши.
Ушбу ташқи омилларнинг рақобатбардош ва машғулот фаолияти жараёнига таъсирини баҳолаш орқалигина, спортчининг жисмоний тайёргарлиги даражаси тўғрисида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш мумкин.
Ахборот тўплаш ва олинган натижаларни қайта ишлаш шакллари ва усуллари Жисмоний тарбия ва спорт ва спорт захираларини тайёрлайдиган таълим ташкилотларида қуйидаги мониторинг ва усуллардан фойдаланиш мумкин: - психологик-педагогик диагностика. Бу ўқувчилар шахсини ривожлантириш ва уларнинг муваффақиятли ўрганиши учун ижтимоий-психологик шароитларни яратишга, шу жумладан бола шахсидаги ўзгаришларни, шахсни шакллантириш учун қулай шароитларни топишга қаратилган; - қуйидаги босқичларни амалга оширишни назарда тутадиган педагогик диагностика: эмпирик, педагогик топшириқларни аниқлаш, прогнозлаш, тузатиш босқичи, мураббий-ўқитувчи томонидан ўзининг диагностикасини таҳлил қилиш ва баҳолаш босқичи; -бир хил ўқувчилар гуруҳи ўрганилаётган вақт давомида ушбу кузатиш объектлари ҳар қандай муҳим хусусиятларини, масалан, спорт-машғулот жараёнида сезиларли даражада ўзгартириши керак бўлган вақт давомида ўрганиладиган усул. мумкин бўлган хулосаларни мажбурий равишда кейинчалик шакллантириш билан;
- сўроқ қилиш - бу ўқув жараёни субъектлари - талабалар билан қайта алоқа ўрнатишга имкон беради;
- ташқи ва ички аудит: очиб берадиган молиявий ташкилотдаги мавжуд ва жалб қилинган маблағларни сарфлашнинг асослилиги ва шаффофлиги;
-ўлчов - бу 14 та стандартлаштирилган шаклга эга бўлган ва мазмуни мактабда амалга ошириладиган қўшимча таълим дастурларига мос келадиган назорат ўлчов материаллари (назорат ва топшириш имтиҳонлари, оралиқ сертификатлаш, мусобақа натижалари) ёрдамида спорт ютуқлари даражасини баҳолаш; - имтиҳон - таълим ва тарбия жараёни ҳолатини, таълим фаолияти шартлари ва натижаларини ҳар томонлама ўрганиш. Мониторинг натижалари миқдорий кўрсаткичларда ифодаланиши мумкин, яъни. эришилган натижанинг якуний шаклида ифодаланган. Масалан, учун “Болалар ҳсмирлар спорт мактабларида қўшимча таълим муассасалари сифатида ўқув гуруҳлари сони, болалар сони, дарсларга қатнашиш фоизи, ўқувчилар жамоасининг хавфсизлиги, мусобақа иштирокчилари сони каби кўрсаткичлардир. Умуман ёки амалда ўлчаб бўлмайдиган хусусиятлар учун миқдорий баҳолаш тизими сифат баҳолари билан тўлдирилади. Бундай натижалар фақат тавсифий равишда ёки ҳар қандай нуқтага сифат намоён бўлишининг маълум даражаси мос келадиган балли шкала шаклида аниқланиши мумкин. Масалан, бу ўқувчиларнинг таълим даражаси, шахсий фазилатларнинг ривожланиш даражаси, уюшмалардаги микроиқлим ҳолати, тизимлардаги муносабатлар мураббий-бола, мураббий-мураббий, мураббий-ота-она, бола-ота-она, маъмур-мураббий, мураббий-ўқитувчининг малакасини ошириш.
Мониторингни ташкил қилиш ва технологияси. Мониторинг тартибини амалга оширишнинг ташкилий асоси бу дастур бўлиб, у мониторингнинг шакли, йўналишлари, муддатлари ва тартибини, масъул ижрочиларни белгилайди. Унинг асосида йиллик мониторинг циклограммаси тузилади, у тасдиқланиши ва бажарилиши шарт. Мониторинг икки шаклда амалга оширилади:
•доимий (узлуксиз) кузатув (вазифалар қўйилгандан ва сўровлар тизимини тўплаш ва йиғиш учун тегишли технология тизимидан сўнг доимий равишда амалга оширилади) ахборотни қайта ишлаш);
•мониторинг дастурига мувофиқ даврий мониторинг (даврий равишда амалга оширилади). Мониторинг кадрлар тайёрлаш сифатининг асосий жиҳатларига йўналтирилган:
•шароитлар сифати (дастурий-услубий, моддий-техник, кадрлар, ахборот-техник, ташкилий ва бошқалар);
•жараёнларнинг сифати;
•натижа сифати. Мониторинг йўналишлари ташкилотнинг ўтган ўқув йилидаги фаолияти натижаларига кўра, спорт захираларини тайёрлаш сифатининг баҳоланган жиҳатларига қараб, муаммоларга ва жорий йил учун вазифалар. Мониторинг самарадорлиги техник база (компютер, дастурий таъминот, нусха кўчириш ускуналари), маълумотларни тўплаш, қайта ишлаш, таҳлил қилиш, кейинчалик сақлаш ва улардан фойдаланишнинг барча босқичларини аниқ ташкил этиш билан таъминланади. Мониторинг давомида олинган маълумотларнинг сифат кўрсаткичлари қуйидагилардан иборат:
•объективлик,
•аниқлик,
•этарлилик;
•тизимлаштириш;
•сифат;
•ўз вақтида. Мониторинг кўринишидаги назорат тадбирларининг давомийлиги 14 кундан ошмаслиги керак. 16 Мониторинг натижаларининг асосий фойдаланувчилари бошқарув органлари, маъмурият ва ўқитувчилар, талабалар ва уларнинг ота-оналари, жамоатчилик вакиллари ва бошқалар.
Мониторинг босқичлари ва йўналишлари Мониторинг босқичлари мавжуд: мониторингни бошлаш, маълумотларни ўтказишга тайёргарлик кўриш, йиғиш ва таҳлил қилиш, натижаларни умумлаштириш ва эълон қилиш, ҳисобот тузиш ва ўрганилаётган объектни ривожлантириш методологиясини ишлаб чиқиш. Жисмоний тарбия ва спорт соҳасининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда ҳар бир босқични кўриб чиқамиз. Мониторингни бошлаш босқичида кузатувчилар Спорт вазирлиги, Ҳудуддаги Спорт бошқармалиги, Спорт захирасини тайёрлаш, улар жисмоний тарбия ва спорт хизматларининг бошқарув қарорларини қабул қилиш учун тақдим этилишини объектив баҳолашдан манфаатдор. Бу ташқи мониторинг. Ички мониторинг ташаббускорлари спорт ташкилотининг маъмурияти ҳисобланади. Мониторингга тайёргарлик босқичида у ёки бу ҳодиса қайси томонидан баҳоланиши мақсад, мезон ва кўрсаткичлар аниқланади. Кейинчалик, мониторинг жараёни моделлаштирилади ва уни амалга оширишнинг услубий асослари ишлаб чиқилади: объект, маълумотлар йиғиш усуллари аниқланади, мониторинг режаси тузилади. Ушбу босқичнинг натижаси - мониторинг дастурини ишлаб чиқиш. Маълумотларни йиғиш ва таҳлил қилиш босқичида маълумотларни йиғиш ва тартибга солишнинг турли усуллари қўлланилади: кузатишлар, ҳужжатларни таҳлил қилиш, режалар ва дастурларни ўрганиш, ташриф ўқув ва ўқув машғулотлари, очиқ дарслар, сўровномалар, тест синовлари, назорат-ўтказиш тестлари, оралиқ сертификатлаш, ўзини ўзи баҳолаш. Олинган натижалар сифат ва миқдор жиҳатидан қайта ишланади, уларнинг эҳтимоли ва асослилиги текширилади. Умумлаштириш ва натижаларни эълон қилиш босқичи объектив маълумотларни тақдим этишни ўз ичига олади. Натижаларни эълон қилиш унинг натижалари ҳақида фикр-мулоҳазаларни олиш учун амалга оширилади, бунинг асосида тавсиялар берилади, масалан танланган методологияга тузатишлар киритилади ёки бошқарув қарорлари қабул қилинади, масалан танланган иш воситалари ва услуби такомиллаштирилади. Мониторинг мисолларини кўриб чиқамиз. Талабаларни назорат қилишда нафақат мавзу мазмуни, балки уни тайёрлашнинг турли босқичларида талабанинг ваколатига кирадиган умумий жисмоний ва махсус кўникмалар ҳам ўрганилади.
Қуйидаги кўрсаткичлар текширилади:
1. Миқдорий кўрсаткичлар: ўқув йили давомида уч марта таҳлил қилинди. Мезон кўрсаткичлари: 15 сентябр, 15 май. Талабалар сони, ёш таркиби, талабалар умумий сонининг хавфсизлиги, шунингдек, ўқиш йиллари, ўғил ва қиз болалар сони, гуруҳлар сони бўйича таҳлил қилинади.
2. Талабаларнинг спорт ва машғулот фаолияти натижалари нолга тенглаштирилиб назорат қилинади жалб қилинганларни сертификатлаштиришнинг оралиқ ва якуний босқичлари. Нолинчи босқич сентябр ойининг охирида икки ҳафта давомида ўтказилади (ўқув гуруҳлари ва уюшмаларига талабаларни жалб қилиш тугагандан сўнг). Унинг мақсади ўқув цикли бошида талабаларнинг тайёргарлик даражасини аниқлаш, яъни. дастлабки ташхис. Сертификатлашнинг нол босқичида тренер-ўқитувчи қуйидагиларни амалга оширади:
• ушбу босқичда (болалар билан биргаликда) муваффақиятли ўрганиш имкониятини башорат қилиш;
•спорт бўлимини танлаш; жисмоний ва психологик тайёргарликни баҳолаш. Сертификатлаштиришнинг нол босқичи шакллари синов, сўроқ, интервю, кузатувдир. Тадбирни ташкил этиш тренер-ўқитувчилар томонидан амалга оширилади. Натижалар, таҳлиллар, хулосалар услубий кенгаш йиғилишларида, директор билан учрашувларда, талабалар ва уларнинг ота-оналари билан муҳокама қилинади. Вақтинчалик сертификатлаш ноябр-декабр ойларида ўтказилади. Унинг мақсади: машғулотларнинг оралиқ натижалари ва талабаларнинг ютуқларини умумлаштириш, мураббий-ўқитувчининг ишидаги самарадорликни баҳолаш.
Оралиқ сертификатлаштиришнинг вазифалари:
• воситалар, технологиялар ва методларни танлаш муваффақиятини баҳолаш;
•спорт машғулотлари жараёнини тўғирлаш. Хулқ-атвор шакллари, кўрсаткичлар, баҳолаш мезонлари мураббийлар ва ўқитувчилар томонидан ишлаб чиқилган. Таҳлил маъмурият ва услубий хизмат томонидан амалга оширилади, хулосалар муҳокама қилинмоқда. Сертификатлаштиришнинг якуний босқичи ўқув йили натижаларини сарҳисоб қилишга қаратилган. Якуний сертификатлаш пайтида ҳал қилинган вазифалар:
•таълим натижаларини таҳлил қилиш;
•талабалар томонидан ўқув дастурларини ўрганиш муваффақиятини баҳолаш; мураббий-ўқитувчи фаолиятини таҳлил қилиш. Якуний сертификатлаш май ойида бўлиб ўтади. Якуний аттестациянинг шакллари: танловлар, таржима стандартлари, очиқ дарс, мастер-класс. Якуний аттестация натижалари, хулосалар ва таклифлар билан таҳлил якуний педагогик кенгашда муҳокама қилинади. Талабаларнинг спорт ютуқларини ўрганиш натижалари. Терапевт, психолог ва мураббий-ўқитувчи билан биргаликда компетенсиянинг қуйидаги кўрсаткичлари назорат қилинади:
•жисмоний ва ақлий қобилиятларнинг ривожланиш даражаси;
•инсоннинг ҳиссий фазилатлари; ижодкорлик; ўз-ўзини ҳурмат;
•спорт билан шуғулланадиганларнинг муносабати, шу жумладан машғулотлар мотивацияси, когнитив қизиқишлар доираси ва спорт ташкилотига жалб қилинганларнинг мослашиш даражасини аниқлаш. Талабаларнинг ривожланишини ўрганиш натижалари педагогик кенгашда муҳокама қилинади. Ўқитувчилар таркиби мониторингининг объекти мураббийлар ва ўқитувчиларнинг касбий маҳоратидир. Мақсад тренерлар ва ўқитувчиларнинг касбий маҳоратини ошириш, ўзини ўзи ривожлантиришга ва ижод қилишга туртки беришдир.
Мониторинг қуйидаги параметрларга мувофиқ амалга оширилади:
•дарсларга қатнашиш;
•оралиқ ва якуний аттестациянинг натижалари;
• спорт тоифалари кўрсаткичлари;
• турли даражадаги мусобақалардаги совринлар сони, ўқув машғулотларининг кейинги босқичига ўтишда талабалар таркибини сақлаб қолиш ва ҳк.;ҳисобот ҳужжатлари
• журналлар;
• оралиқ ва якуний тестларнинг протоколлари;
• мусобақалар баённомалари ва бошқалар; ва бошқалар.