Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Назорат учун саволлар:
1. Махсус тайёргарлик мезоциклида машқларнинг ҳажми қандай бўлиши керак.
2. Микроциклга таъриф беринг.
3. Аҳоли турли тоифаларининг жисмоний камолот даражасини аниқлаш учун қандай меёрлар ишлаб чиқилган.
4. Жисмоний тайёргарлик қайси усуллар орқали ривожлатирилади
5. Болаларнинг ўсиш босқичи даврлари ҳақида сизнинг фикрингиз.
XV-МОДУЛ: СПОРТЧИНИ ТАЙЁРЛАШДА ҲИСОБГА ОЛИШ ВА КОМПЛЕКС НАЗОРАТ


15.1. Комплекс назорат

Бу спортчининг тайёргарлик даражасини аниқлаш мақсадида машғулот шаиклларида турли кўрсаткичларни ўлчаш ва баҳолаш (педагогик, психологик, биологик, спорт-тиббий ва бошқа усуллар ва тестлардан фойдаланилади).

Назоратнинг мураккаблиги фақат учта кўрсаткич гуруҳи рўйхатдан ўтказилганда амалга оширилади:
1) тайёргарлик кўрсаткичлари ва рақобатбардош таъсирлар;
2) стандарт шароитларда рўйхатдан ўтган спортчининг функционал ҳолати ва тайёргарлиги кўрсаткичлари;
3) ташқи муҳит ҳолатининг кўрсаткичлари.
Комплекс назорат кўп ҳолларда синов ёки ўлчов жараёнида амалга оширилади тест натижалари олинади.
Учта тест гуруҳи мавжуд.
Биринчи гуруҳ синовлари дам олиш ҳолатида ўтказиладиган тестлардир. Буларга жисмоний ривожланиш кўрсаткичлари киради (бўй ва тана вазни, тери ва ёғларнинг қалинлиги, қўллар, оёқлар, гавда ва бошқалар узунлиги ва атрофлари). Тинч ҳолатда юрак, мушак, асаб ва қон томир тизимларининг функционал ҳолати ўлчанади. Ушбу гуруҳга психологик тестлар ҳам киради.
Биринчи гуруҳ синовлари натижасида олинган маълумотлар спортчининг жисмоний ҳолатини баҳолаш учун асосдир.
Иккинчи гуруҳ синовлари - бу барча спортчиларга бир хил топшириқни бажаришни талаб қиладиган стандарт синовлар (масалан, югуриш йўлакчасида 5 м / с тезликда 5 дақиқа давомида югуриш ёки 1 минут давомида 10 марта таёқчани тортиб олиш ва ҳ.к.). Ушбу тестларнинг ўзига хос хусусияти чексиз юкни бажаришдир, шунинг учун бу ерда мумкин бўлган максимал натижага эришиш керак эмас.
Учинчи гуруҳи синовлар бўлиб, улар давомида мумкин бўлган максимал мотор натижасини кўрсатиш керак. Биёмеканик, физиологик, биокимёвий ва бошқа кўрсаткичларнинг қийматлари ўлчанади (тестда кўрсатилган кучлар; юрак уриши, анаэробик чегара, ва бошқалар).
Бундай тестларнинг ўзига хос хусусияти - юқори психологик муносабат, ўта натижаларга эришиш учун имкониятлариги.
Спортчининг тайёргарлигини бошқариш вазифаларидан келиб чиқиб, тезлик, жорий ва босқичли назорат мавжуд.
Тезкорлик- бу спортчининг тезлик ҳолатини, хусусан, кейинги уринишни, навбатдаги машқни бажаришга ўтказишга тайёрлигини ва бошқаларни назорат қилиш. Бу спортчи танасининг машғулотларга ёки рақобатбардош юкларга бўлган реакцияларини, умуман техникалар ва комбинацияларнинг ишлаш сифатини баҳолашга қаратилган.
Жорий назорат - бу назорат мусобақалари натижаларини, динамикасини тайёрлашнинг микроциклларида баҳолаш юкларнинг динамикаси ва уларнинг нисбати, спортчининг тайёргарлик даражасидаги кундалик ўзгаришларни рўйхатдан ўтказиш ва таҳлил қилиш, унинг техникаси ва тактикасини ривожлантириш даражаси.
Босқич назорати - бу спортчининг рақобатбардош ва машғулот фаолиятининг турли кўрсаткичларини тайёрлаш босқичлари (даври) охирида, юклар динамикаси ва мусобақалардаги спорт натижалари ёки махсус ташкил этилган шароитларда ўлчаш ва баҳолаш.
Комплекс назорат асосида спорт машғулотлари самарадорлигини тўғри баҳолаш, спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигининг кучли ва кучсиз томонларини аниқлаш, уларнинг машғулот дастурига тегишли тузатишлар киритиш, танланган йўналиш самарадорлигини баҳолаш мумкин машғулот жараёнининг йўналиши, мураббий томонидан қабул қилинган у ёки бу қарор.
Рақобат таъсирини назорат қилиш икки йўналишга эга:
-ўқув шаклидаги мусобақалар натижаларини назорат қилиш ва рақобатбардош фаолият самарадорлигини ўлчаш ва баҳолаш.
-мусобақа натижаларини назорат қилиш маълум (кўпинча бир йиллик) ўқув шаклидаги мусобақалардаги натижалар самарадорлигини баҳолашдан иборат.
Спортчининг спорт формаси ҳолатини баҳолаш мезони сифатида ўқув шаклида рақобатбардош фаолият кўрсаткичларининг динамикаси кўпинча қўлланилади. Масалан, баъзи мутахассислар спортчининг тайёр ҳолатида деб ҳисоблашади Спортчилар формаси. Масалан, баъзи тадқиқотлар, спортчилар мусобақалардаги натижаларининг ўзгариши 2-3% зонада бўлса, спорт формасида бўлади, деб ҳисоблашади. Ушбу қадриятлар кўп жиҳатдан спорт интизомининг хусусиятларига боғлиқ.
Рақобат фаолияти самарадорлигини ўлчаш ва баҳолаш. Замонавий ўлчаш ва ҳисоблаш техникаси рақобатбардош машқлар фаолиятнинг ўнлаб турли кўрсаткичларини рўйхатдан ўтказишга имкон беради. Масалан, 100 метрга югуриш каби оддий машқда сиз спринтернинг реакция вақтини, максимал тезликка эришган вақтини, ушлаб туриш вақтини, узунлигини ва частотасини ўлчашингиз мумкин, масофанинг турли қисмларидаги қадамлар, қўллаб-қувватлаш ва учиш вақтлари, ҳаракатларнинг горизонтал ва вертикал компонентлари, массанинг умумий марказидаги тебранишлар, қўллаб-қувватлаш ва учиш даврларининг турли босқичларидаги бўғинлардаги бурчаклар ва бошқалар. Мураббий уларнинг барчасини рўйхатдан ўтказиши, сўнгра уларни машғулот фаолияти мезонлари ва спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигини тавсифловчи кўрсаткичлар билан таққослаб таҳлил қилиши шунчаки мумкин эмас. Шунинг учун, рақобатбардош машқларнинг кўрсаткичлари тўпламидан фақат ахборотни танлаш керак, улар назорат пайтида ўлчаниши керак. Таълим таъсирини назорат қилиш мунтазам рўйхатдан ўтишдан иборат спортчи томонидан бажариладиган машқлар машқлари хусусиятларининг миқдорий қийматлари. Худди шу кўрсаткичлар юкларни кузатиш ва режалаштириш учун ҳам қўлланилади.
Юк ҳажмининг асосий кўрсаткичлари:
- машғулот кунлари сони;
- машғулотлар сони;
- машғулотлар ва рақобатбардош тадбирларга сарф қилинган вақт;
- ихтисослаштирилган машқларнинг сони, юриши.
Юкларнинг интенсивлиги кўрсаткичлари:
- машқларнинг ўз вақтида концентрацияси;
- машқлар тезлиги;
- машқнинг кучи.
Юкни кузатиш жараёнида ихтисослаштирилган машқлар ҳажми сарҳисоб қилинади; интенсивликнинг (кучнинг) алоҳида зоналарида бажариладиган машқлар миқдори; умумий ва махсус жисмоний, техник ва тактик тайёргарликни оширишга қаратилган машқлар ҳажми; микроциклларда, ойлик ва йиллик циклда бажариладиган машқлар ҳажми. Ушбу кўрсаткичларни спорт натижаларининг динамикаси билан таққослаш мураббийга ўқув юкларининг индивидуал турлари ўртасидаги оқилона муносабатларни, уларнинг энг юқори кўрсаткичларидан кейин энг юқори натижаларга эришиш вақтини, машғулот юкларининг юқори даражага кечиктирилган даврини аниқлашга имконни беради.