Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

13.5.Спорт машғулотлари узоқ муддатли жараён сифатида ва унинг тузилиши
Юқори малакали спортчиларни тайёрлаш жараёни шартли равишда ўзаро боғлиқ учта таркибий қисмга бўлиниши мумкин: жараённинг қурилиши, уни амалга ошириш ва машғулотлар давомида назорат қилиш.Спорт тайёргарлигини қуриш жараёнида машғулот жараёнининг яхлитлиги маълум бир тузилма асосида таъминланади, бу таркибий қисмларни (қуйи тизимларни, томонлар ва индивидуал боғланишлар), уларнинг бир-бири билан мунтазам алоқаси ва умумий кетма-кетлиги. Таълим тузилиши характерлидир.
1) машғулот мазмуни элементлари (воситалар, умумий ва махсус жисмоний, тактик ва техник машғулотлар воситалари ва бошқалар) ўртасидаги муносабатлар тартиби;
2) ўқув юки параметрларининг зарурий нисбати (унинг ҳажм ва интенсивлигининг миқдорий ва сифат хусусиятлари);
3) ушбу жараённинг босқичлари ёки босқичларини ифодаловчи ўқув жараёнининг турли хил бўғинларининг (индивидуал дарслар ва уларнинг қисмлари, босқичлари, даврлари, цикллари) маълум бир кетма-кетлиги, бу жараён давомида ўқув жараёни мунтазам равишда ўзгариб туради.
Ўқув жараёни содир бўладиган вақт ўлчовига қараб қуйидагилар ажратилади: а) ўқув дарсининг тузилиши, алоҳида машғулот куни ва микроциклнинг тузилиши (масалан, ўспирин бўлмаган);
б) мезоструктура - ўқитиш босқичларининг тузилиши, шу жумладан нисбатан тўлиқ микроцикллар серияси (умумий давомийлиги, масалан, бир ойга яқин); в) макроцик - ярим йиллик, йиллик ва узоқ муддатли каби катта ўқув циклларининг тузилиши.
Бошланғичдан усталик чўққисига қадар бўлган узоқ муддатли спорт машғулотлари кетма-кет ўзгарувчан катта босқичлар, шу жумладан узоқ муддатли машғулотларнинг алоҳида босқичлари шаклида ифодаланиши мумкин. спортчиларнинг ёши бўйича саралаш кўрсаткичлари билан боғлиқ.
Шахсий спорт турларида кўп йиллик жараённинг босқичлари ва босқичлари ўртасида чегара йўқ, чунки бу босқичлар учун қатъий вақт чегаралари мавжуд.
Узоқ муддатли спорт машғулотларини оқилона бажариш қуйидаги омилларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади:
а)ёшнинг мақбул чегаралари, одатда танланган спорт тури бўйича энг юқори натижаларга эришилади; ушбу натижаларга эришиш учун тизимли б)машғулотлар давомийлиги; узоқ муддатли машғулотларнинг ҳар бир босқичида машғулотларнинг асосий йўналиши;
в) спортчи машғулотни бошлаган 16-17 ёшларида махсус тайёргарлик бошлаш мақсадга мувофиқ. Индивидуал спортчининг хусусиятлари ва унинг маҳоратининг ўсиш суръатлари,спортчининг узоқ муддатли машғулотлари ва мусобақалари жараёни қуйидаги услубий қоидаларга асосланади.
1. Барча ёш гуруҳлари учун машғулотларнинг вазифалари, воситалари, усуллари, ташкилий шаклларининг оқилона узлуксизлигини таъминлайдиган ягона педагогик тизим. Узоқ муддатли машғулотлар самарадорлигининг асосий мезони ушбу спорт тури учун оптимал ёш оралиғида эришилган энг юқори спорт натижасидир.
2. Барча ёш гуруҳлари учун машғулотлар жараёнида юқори спорт маҳоратига нисбатан мақсадли йўналиш.
3. Спортчининг кўп йиллик машғулотлар жараёнида тайёргарлигининг турли жиҳатларининг оптимал нисбати (мутаносиблиги).
4. Умумий ва махсус ўқитиш учун маблағлар ҳажмининг барқарор ўсиши, уларнинг нисбати аста-секин ўзгариб боради. Йилдан йилга махсус машғулотлар воситалари ҳажмининг ўқув юкламасининг умумий ҳажмига нисбатан ортиб боради ва шунга мувофиқ умумий машғулотлар улуши камаяди.
5. Машғулотлар ва рақобатбардош юкларнинг ҳажми ва интенсивлигининг тобора ортиб бориши. Кейинги йиллик тсиклнинг ҳар бир даври аввалги йиллик тсиклнинг тегишли даврларига нисбатан машғулот юкламаларининг юқори даражасида бошланиши ва тугаши керак
6. Таълим ва рақобатбардош юкларни ишлатиш жараёнида, айниқса болалар, ўспиринлар билан машғулотларда босқичма-босқичликка қатъий риоя қилиш, чунки узоқ муддатли жараённинг барча босқичларида машғулотлар ва рақобатбардош юклар унинг биологик ёши ва индивидуал имкониятларига тўлиқ мос келгандагина ҳар томонлама тайёргарлиги доимий равишда ошиб боради. спортчи.
7. Узоқ муддатли машғулотларнинг барча босқичларида спортчиларнинг жисмоний сифатларини бир вақтда тарбиялаш ва бунинг учун энг мақбул бўлган ёш даврларида индивидуал фазилатларнинг устун ривожланишини таъминлаш. Мактаб йилларида, агар самарали педагогик таъсир кўрсатилса, барча жисмоний фазилатларни ривожлантириш учун имкониятлар мавжуд, аммо бу одамнинг ҳаракат функциясининг айрим жиҳатларининг ёшга боғлиқ ривожланиш қонуниятларини тубдан ўзгартирмаслиги керак.
Узоқ муддатли машғулотлар босқичларида ўқув жараёнининг устун йўналиши жисмоний сифатларнинг ривожланишининг ушбу сезгир даврларини ҳисобга олган ҳолда белгиланади. Шу билан бирга, эътибор бериш тавсия этилади. Бу ёшда фаол ривожланмайдиган жисмоний фазилатларни тарбиялаш, умумий чидамлилик ва тезкорлик қобилиятларини ривожлантириш, чидамлилик ва қувватни ривожлантиришда мутаносибликни кузатиш айниқса муҳимдир, яъни турли хил физиологик механизмларга асосланган ушбу фазилатлар.
Қизларда жисмоний сифатларни шакллантиришнинг сезгир даврлари бир йил олдин содир бўлади. Узоқ муддатли машғулотлар жараёнини оқилона қуриш учун маълум бир спорт турида энг юқори спорт натижаларига эришиш учун зарур бўлган вақтни ҳисобга олиш керак. Қоидага кўра, истеъдодли спортчилар биринчи катта ютуқларга 3-5 йилдан сўнг, энг юқори ютуқларга - 6-8 йиллик махсус тайёргарликдан сўнг эришадилар.
Спортчиларни узоқ муддатли тайёргарлик жараёни шартли равишда 4 босқичга бўлинади:
дастлабки тайёргарлик,
дастлабки спорт ихтисослашуви,
танланган спорт тури бўйича чуқур ихтисослашув,
спортни такомиллаштириш.
Узоқ муддатли машғулотлар босқичларининг давомийлиги спортнинг ўзига хос хусусиятлари, жалб қилинганларнинг спортга тайёрлиги даражаси билан боғлиқ. Босқичлар ўртасида аниқ чегара йўқ. Машғулотнинг кейинги босқичига ўтиш тўғрисида қарор қабул қилишда спортчининг 16-17 унинг жисмоний ривожланиши ва тайёргарлиги даражаси, ёшга боғлиқ машғулотлар ва рақобатбардош юкларни муваффақиятли бажариш қобилиятини ҳисобга олиш керак.