Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

13.4. Макроциклларда машғулотлар жараёнининг тузиш методикаси

Макроциклларнинг умумий сгруктураси ва турлари. Машғулот макроциклларининг тузиш методикаси биринчи навбатда машғулотда қўйилган асосий вазифага боғлиқ бўлиб, бу вазифани машгулот жараёнида бажарилади. Кўп йиллик тайёргарликнинг биринчи босқичида (бу босқич нинг асосий вазифаси ҳар томонлама гормоник жисмоний ривожланиш асосида самарадороқ тайёргарлмк yчун техник ва функционал (кўникма ва малакаларни) тузиш машғулот макроциклларининг тузилиши спортчи ўзини индивидуал имкониятларини максимал равишда амалга ошириш босқичида

тузиладиган макроцикллардан принцип жиҳатидан фарқ қилади. Кўп йиллик тайёргарликнинг 1-2 босқичларида машғулот жараёнини йиллик макроцикл лар асосида тузилади. Бунда спортчи тайёргарлигининг ҳамма томони паралел ривождантирилади. Айрим ҳоллардагина (қачонки тайёргарликнинг маьлум бир томонини такомиллапггиришга эьтибор берилиш керак бўлганда, яққол кўриниб турган камчиликларни тузатганда) спортчининг техник, тактик, жисмоний психик тайёргарлиининг вазифалари ҳал этилади.
Кейинчалик қачонки юқори спорт кўрсаткичларига эришиш учун ва мусобақаларда яхши қатнашиш учун спортчиларгаўзларининг индивидуал имкониятларини максиал ҳолда ишлатиш вазифаси қўйилганда маинулотлар макроструктуралари анча мураккаб (ҳар бир холатда конкрет аниқлашган) характерда бўлади.Микроциклларнинг давом этиши ва тузилиши кўпгина
факторлар билан белгиланади. Бу факторлар ичида блринчи навбатда спорт турининг махсус хусусиятларини ва спорт маҳоратини ташкил этувчи асосий қонуниятларни: спортчининг аниқ мусобақаларга (масалан, Европа, дунё олимпия биринчиликларига) тайёрагарлик кўриши зарурлигини: спорчининг
индивидуал мослашиш қилиш имкониятларини, тайёргарлик структурасини, ўтилган машғулот мазмунларини айти ўтиш керак.
Машғулотнинг макроструктурасида ҳар хил макроцкллар ажралиб чиқади. Бу макроцикллар (тўлқинсимои бўлиб) гоҳ пасайиб гоҳ кўтарилиб бир неча ойдан 4 йилгача даво этиши мумкин. 4 йиллик макроцикллар олим пиада ўйинларига режали равишда тайёргарлик кўришни ташкил этиш учун тузилади. Бундай ҳолда макроциклнинг ҳар бир йиллик босқичининг мазму ни ва вазифаси орқали вазифаларнинг бажарилишига қаратилган.
Спорт мусобақалари тақвимини доимий равишда кенгайиб бориши 3-4 та макроциклларниш келиб чиқишига олиб келди. Бу мусобақа тақвимига кўпгина ҳал қилувчи мусобақалар бўлиб уларни ўтказиш вақти кўрсатилган. Спорт мусобақаларинн табора кўпайиб бориши спорт тайёргарлиги учун материал базасини яхшилашга олиб келди.
Манеж, волетрек, қишки стадионлар, кўпгина сув ҳавзаларининг қурилишла ри пайдо бўлиши кўпгина спорт турларини йилнинг фақатгина маьлум вақти да мавсумда ўтказилишидан холос этди. Мана шундай велоспортда (трек), енгил атлетикада 2 та йиллик макроцикл, сузишда 2-3 та йиллик макроцикл лар келиб чиқди. Шунинг билан бирга юқори кўрсаткичларга эришиш учун
узоқ ва кескин мусобақа фаолиятини ва шунингдек тайёрланиш учун узоқ вақтни талаб этувчи спорт турларида (велоспортда шоссе, марофон) бир йил лик макроциклни сақлаш талаб этилади. Айрим спорт турларида 2 йиллик цикллар режалаштириши мумкин. Бу янги ва ўта мукаммал дастурларни ўз лаштирилиши билан боғлиқ (фигурали учишда, спорт гимнастикасида конь ки учишда), лекин бундай циклларнинт ҳар хил босқичларида спортчилар эс ки дастур бўйича мусобақаларда иштирок этиши мумкин (Н.Озолин, 1984 й.).
Спорт ўйинларида календарнинг ўзига хос хусусиятлари йил мобайни да машғулотларнинг қай тарзда ўтилишини кераклигини маьлум қилиб қўйди, йиллик микроцикллар билан бир қаторда (футбол, хоккейда) ярим йиллик машғулот макроцикллари ҳам мавжуддир (баскетболда, сув полоси да). Машғулотларни йиллик макроцикллар асосида тузиш чанғи учиш, биатлон, тоғ чанғиси, бобслей, елканли спорт, эшкак эшиш каби спорт тур лари учун характерлидир. Ииллик машғулотни бир марта макроцикл асосида тузилса, бир циклли, икки макроцикл асосида тузилса икки циклли, учта
макроцикл асосида тузилса 3 циклли машғулдотлар дейилади. Ҳар бир макроцилда учта: тайёргарлик, мусобоқа ва ўтиш даврларига бўлинади.
Машғулот жараёнини 2 ва 3 циклли тузишдан «иккuланган» ва учланган» деб аталадиган вариантлардан кўпроқ фойдаланилади. Бундай ҳолатларда бир ва икки; икки ва уч макроцикллар орасидаги ўтиш даври режалашгирил майди. Олдинги макроциклнинг мусобақа даври эса навбатдаги макроциклнинг гайёрловчи даврига ўтади. (В.Н, Плотонов 1986 й) Агар бир йилда икки ёки ундан кўп макроцикллар режалаштирилса улар бир-бирлари дан мазмуни ва давомийлиги жиҳатидан йил мобайнида машгулог жараёнини тузиш варианти билан ажралади.
Масалан: юқори классли спортчиларни тайёргарлигининг учинчи циклини режаланггиришда 1-микроцикл база ҳосил қилиш характерида бўлади, яьни спортчилар тайёргарлигининг комплекс равишда бўлиши, ва асосий мусоба қаларга нисбатан паст мусобақаларда қатнашишларини назарда тутади. 2-
микроциклда машғулот жараёни кўпроқ мутахассисликка яқинлаштириб йилнинг асосий мусобақаларлда қатнашишга қаратилган бўлади. Учинчи микроциклда энг юқори кўрсатгичларга эришиш мақсад қилиб қўйилади. Машғулот мусобақа юкламалари максимал катталикгача етказилади.
Тайёргарлик даврида асосий мусобақаларда яхши қатнашиш учун мустаҳ кам функционал база қурилади, тайёргарликни ҳар хил томонлари ривожлан тирилади ва давр икки босқичга бўлинади: умум тайёргарлик ва махсус тайёргарлик босқичлари ва даврларни давомийлиги ва мазмунлари алоҳида макроцикл меъёрида кўпгина факторлар билан аниқланади.
Мусобақа даври - тайёргарликнинг ҳар хил томонлари янада ривожлан тирилади ва интеграл тайёргарлик таъминланади. Бу даврда мусобақалар ўтказилади ва шу мусобақалар ёрдамида кейинги асосий мусобақаларга тайёргарлик боради;
Ўтиш даври - машғулот ва мусобақа давридаги юкламалардан сўнг навбатда ги макроциклга тайёргарлрик учун жисмоний ва психик потенциалларни тиклашга қаратилган.
Бу омиллардан бири спорт турининг махсуслиги билан боғлиқ; босқичларига.
- мусобақа фаолияти, шу спорт тури мусобака тизимини тақоза этган спортчи лар тайёргарлигинингтузилиши билан;
- бошқа омиллар кўп йиллик тайёргарлик босқичлари ҳар хил сифатларни ривожлантириш қонуниятлари билан;
- спорт мусобақаси тақвими, мусобақа олдидан спортчиларга қўйиладиган вазифалар билан;
- спортчиларни индивидуал, морфологик ва функционал хусусиятлари, машғулот хусусиятлари индивидуал спорт тақвими билан: тайёргарликни ташкил қилиш (марказлаштирил]'ан) тайёргарлик ёки маълум жойлар шароитида иқлим шароити, техник савияси ва бошқалар билан боглиқдир.
Бу факторларнинг ҳар хиллиги машгулот жараёни йўиалишининг макроцикллар, даврлар, босқичлар ва уларни кичик ташкил этувчиларни тузилишларини белгилайди.
Н.Г. Озолин шундай деб ёзади: машгулот жараёни мазмунини йўналиши даврларини аник^лайди. Машғулот жараёнини давр ва босқичларга, машғу лот жараёнини режалаштиришга тайёргарлик мазмунининг вазифаси ва вақти бўйича эффектив жойлаштиришга (раслшйлаштиришга) ёрдам беради,
Макроцикллар тузилишини аниқловчи кўпгина факторлар ва уларнинг охирги кўрсатгичига эришишдаги тутган ўринлзри макроциклларда машғулот жараёни тузилишини ҳаддан ташқари мураккаблаштиради.
Macaлан; машғулот жараёнини мослашишлар тузиш қонуниятлари асосида тузишга интилиш, фақатгина спорт машғулотини аниқ вазифалари ҳал қилингандагина етарли натижа кўрсатади деб ҳисобларди. Машғулот макро циклларини тузиш асосида етган спорт машгулоти умум қонуниятларига
бундай ёндошиш, кўпгина спорт турларида машгулот жараёнига салбий таъсир кўрсатиш мумкин бўлган методологик хато ҳисобланади. Машғулот юкламаларини айрим машгулотларда ва макроцикллардагина битта йўналишда бўлишини таъминламасдан, салкам бутун тайёргарлик босқичлари давомида ҳам машғулот юкламалари бир йўналишда бўлишини
таъминлаш керак.
Мезоцикли деганда машғулотнинг нисбатан якунланган босқичи ёки пастки қисмини ташкил этувчи турли хил ёки бир хил турдаги микроцикллар қатори сифатида таъриф бериш мумкин. Мезоцикллар шаклида машғулотлар қуриш ҳар бир микроциклнинг машғулотларнинг умумий самарасини янада мақсадга мувофиқроқ бошқариш имконини беради, шу билан бирга спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигининг юқори ўсишини таъминлайди. Ўртача цикллар кўпинча 3-6 микроциклдан иборат ва умумий давомийлиги бир ойга яқин. Уларнинг тузилиши ва мазмуни кўплаб омилларга боғлиқ: йиллик циклнинг босқичи ва даври, спорт тури, спортчиларнинг ёши ва жисмоний тайёргарлиги, ўқиш ва дам олиш тартиби, ташқи шароит машғулотлар (иқлимий, географик ва бошқалар), тана ҳаётидаги ойлик биоритмлар (масалан, ҳайз даврлари) ва бошқалар.
Мезоциклларнинг қуйидаги турлари мавжуд: асосий, назоратга тайёргарлик, мусобақа олдидан, рақобатбардош, тикланиш ва бошқалар. Мезоциклларнинг барчаси спортчиларнинг машғулот жараёнида содир бўлиши мумкин. Мезоциклларнинг қисқача тавсифи, уларнинг тузилиши ва мазмуни ҳақида тўхталамиз.
Мезоцикл интенсивлигининг аста-секин ўсиши билан муҳим қийматларга қадар ўқув юклари ҳажмининг кўпайиши билан тавсифланади. Тайёргарлик даври одатда бундай мезоцикл билан бошланади. Спортчилар мезоциклининг учдан тўрттагача бўлган ҳажмли микроцикллардан иборат. Спортчиларнинг малакаларидан қатъи назар, нафас олиш ва қон айланиш тизимларининг имкониятларини ошириш учун умумий тайёргарлик воситаларига кўпроқ эътибор берилади. Бу спортчининг махсус тайёргарлиги даражасини ошириб, кейинги ишлар учун зарур шарт-шароитларни яратиш мақсадида амалга оширилади. Маълум даражада ижтимоий тайёргарлик воситалари ҳам қўлланилади.
Асосий мезоцикл, асосий жисмоний машғулотларни функционал имкониятларни оширишга, ҳажмини ва интенсивлигини катта ҳажмда бажариши билан ажралиб туради. аллақачон ўзлаштирилган техник ва тактик усулларни такомиллаштириш қобилиятлари. Спортчиларнинг функционал имкониятларини кенгайтириш билан бир қаторда ушбу мезоциклларнинг вазифалари танадаги эришилган қайта тузилишларни барқарорлаштириш ва бирлаштиришдан иборат. Ўзларининг устун таркибига кўра, улар умумий тайёргарлик ва махсус тайёргарлик бўлиши мумкин ва ўқитиш динамикасига таъсир ўтказиш, ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш. Асосий мезоциклнинг ҳар бир тури мос келадиган бир нечта мезоциклларни ўз ичига олиши мумкин, аммо ҳар хил комбинацияларда. Масалан, ривожланаётган мезоцикл қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: 4 мезоцикл - иккита катта, бири интенсив ва бири камайтирувчи.
Назорат ва тайёргарлик мезоцикли - бу асосий мезоцикллардан рақобатдошларига ўтиш даври. Ҳақиқий машғулотлар бу ерда бир қатор мусобақалар да қатнашиш билан бирлаштирилади, улар асосан назорат- характерига эга ва шу билан мусобақага тайёргарлик вазифаларига юклатилади. Ушбу турдаги мезоцикл ўз-ўзини машқ қиладиган икки ёки учта микроциклдан ва рақобатдош турдаги битта микроциклдан иборат бўлиши мумкин.
Мусобақа олдидан мезоцикллар асосий мусобақага тўғридан-тўғри тайёргарлик босқичи ёки асосийларидан бирига тўғри келади. Улар яқинлашиб келаётган мусобақанинг бутун режимини симуляция қилишлари, ўзига хос хусусиятларга мослашишини таъминлашлари керак ҳал қилувчи стартларда спортчининг имкониятларини тўлиқ рўёбга чиқариш учун шароитлар ва мақбул шароитлар яратилган. Агар мусобақалар спортчи ёки жамоа учун жуда масъулиятли бўлмаса ва нормал иқлимий-географик шароитда ўтказилса, уларга тўғридан-тўғри тайёргарлик, етакчи, рақобатдош ва тикланадиган микроцикллардан иборат бўлиши мумкин бўлган рақобатдош мезоцикл доирасида амалга оширилади. Спортчи учун одатий бўлмаган шароитда ўтказиладиган масъулиятли мусобақага тайёргарлик кўришда, одатда, бир ёки бир нечта мезоциклни ўз ичига олган масъулиятли мусобақага бевосита тайёргарлик босқичини алоҳида таъкидлаш мақсадга мувофиқдир. Қоидага кўра, рақобатдош мезоцикл ҳар хил кетма-кетликда ва ҳар хил ҳолатларда бирлаштирилиши мумкин бўлган, моделга мос рақобатбардош, етакчи ва ўқитиш микроциклларидан иборат. Мусобақа олдидан тайёргарлик амалиётида "саркак принципи" бўйича масъулиятли мусобақага тайёргарликнинг якуний босқичи қурилишининг ноанъанавий тахмин ҳам қўлланилади, бу эса қарама-қарши ва ихтисослашган микроциклларни алмаштиришни назарда тутади. Рақобат мезоцикллари асосий мусобақа давомида машғулотларнинг одатий шакли ҳисобланади. Рақобатдош мезоциклларнинг сони ва таркиби мавжуд спорт тақвимининг хусусиятларини, дастурини, мусобақа режимини, иштирокчилар таркибини, спортчиларнинг малакаси ва тайёргарлик даражасини белгилайди. Ҳеч бўлмаганда, ҳар бир рақобатдош мезоцикл етакчи, мусобақа ва тикланиш микроциклидан иборат.
Мезоцикллари тиклашга тайёргарлик ва тикланишни қўллаб-қувватлашга бўлинади. Биринчиси, иккита рақобатдош мезоцикл ўртасида режалаштирмоқда. Улар битта ёки иккита тикланишдан иборат, аслида икки ёки учта микроциклларни ўқитиш. Уларнинг асосий вазифаси - бу спортчиларни асабий харажатлардан кўра кўпроқ жисмоний талаб қиладиган бир қатор йирик мусобақалардан сўнг тиклаш, шунингдек янги мусобақалар тайёргарлик кўрилади.
Мезоциклларни тиклаш ва техник хизмат кўрсатиш, шунингдек, мезоциклдан кейин спортчига бир қатор мусобақалар жуда қийин бўлган тақдирда режалаштирилган. Спортчининг бир қатор мусобақаларда иштирок этиши натижасида келиб чиқадиган ҳаддан ташқари машғулотни ошириб юборишининг олдини олиш учун умумий машғулот воситаларидан кенг фойдаланган ҳолда тикланадиган микроцикллардан кейин машғулотларда қўллаб-қувватловчи характердаги ўқув ишлари олиб борилади. Ушбу турдаги ўртача цикллар асосан ўтиш даврининг характеристикаси.
Аёл спортчиларда ўртача машғулот цикллари тузилишини яратиш хусусиятлари. Аёллар билан ўқув машғулотларини ўтказишда ва ташкил этишда, аввало, маълум бир биологик циклнинг турли босқичларида уларнинг танаси фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Жинсий балоғатга этишиш даврида спортчилар тухумдонлар-ҳайз цикли мураккаб, ритмик равишда такрорланадиган биологик ўзгаришларни бошдан кечиришади. Бу охирги ҳайз кунининг биринчи кунидан кейинги кунининг биринчи кунигача давом этади. Биологик цикллари қисқартирилган (21-22 кун), ўрта (20-24 кун), узоқ (27-28, 29 ва 30) спортчилар мавжуд. кун) ва узоқ (32-36 кун).
Бутун биологик цикллар одатда беш босқичга бўлинади: I - ҳайз кўриш,II - ҳайздан кейинги,III - овуляция, IV - постовулар, V - ҳайздан олдин. Биологик циклнинг умумий давомийлигига қараб, ҳар бир босқичнинг давомийлиги ҳар хил бўлади. Аёл спортчиларнинг махсус иш қобилиятининг ўзгариши, шунингдек, индивидуал ҳаракат сифатлари (куч, тезлик, чидамлилик ва бошқалар) уларнинг организмининг функционал ҳолати турли босқичларида боғлиқлиги кўрсатилган. Организмнинг катта жисмоний зўриқишларга энг катта мослашувчанлиги имконият ва фазаларда кузатилади, энг ёмон мослашув қобилиятлар овуляция, ҳайз олди ва ҳайз даврларида аниқланади. биологик цикл. Шу сабабли, спортчилар билан ўқув-машғулот машғулотларини ўтказишда, ўқув машғулотларининг энг катта ҳажми ушбу босқичларига тўғри келишини таъминлашга интилиш керак, бунда уларнинг танаси уни амалга оширишга мойил бўлади. Ўқув жараёнини қуришда ушбу ёндашув қуйидагиларга ёрдам беради:
1) ҳар хил йўналишдаги юкларни оқилона тақсимлаш;
2) ўз таналарини оғир юкларга яхшироқ мослашиши;
3) ортиқча машғулотлар пайдо бўлишининг олдини олиш.
Шуни таъкидлаш керакки, спортчиларга катта ҳажмдаги юкни беришдан олдин, биологик цикл шаклланиш вақтини кутиш керак - тахминан бир йил. Аёллар тайёрлашни ташкил қилиш ва режалаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари асосан ўрта циклларни қуришда намоён бўлиши керак. Амалда, спортчиларнинг юкларини режалаштиришда иккита ёндашув мавжуд. Баъзи мураббийлар аслида биологик цикл фазаларини кузатмайдилар ва шунга мувофиқ юкни режалаштирмайдилар, балки 2-3 кун давомида машғулотлар ҳажми ва имконияти камайтиради. Бошқа мураббийлар машғулот юкларининг динамикасини олдиндан режалаштиришади ва фазаларини ҳисобга олган ҳолда. Бундай ёндашув янада мақсадга мувофиқ ва истиқболли ҳисобланади, чунки юкни тузилишига мувофиқ тақсимлаш организмнинг мақбул ҳолатида бажарилиши керак бўлган асосий машғулотлар учун маълум шартларни яратади.
Ўрта баландлик шароитида ўртача ўқув циклларини қуриш хусусиятлари. Ўрта баландлик ва баландлик шароитида (денгиз сатҳидан 1400-2900 м ва ундан юқори) машқ қилиш катталар ва ёш юқори малакали спортчиларни тайёрлаш тизимида мустаҳкам ўрин эгаллади. Бу иккита асосий вазифани ҳал қилишга қаратилган: спортчиларни шу баландликдаги мусобақаларда қатнашишга тайёрлаш ва текисликда ёки тоғ этакларида самарадорликни ошириш. Спортчилар тоғларда ва текисликда турли хил органлар ва тизимлар фаолиятида жисмоний фаолликда сезиларли фарқларга эга эканлиги аниқланди. Ўткир иқлимлаштириш босқичи деб аталадиган тоғларда бўлган биринчи кунлар марказий асаб, юрак-қон томир ва нафас олиш тизимлари фаолиятидаги энг кучли ўзгаришлар билан тавсифланади. Ўткир (фавқулодда) иқлимлаштиришнинг ушбу босқичи одатда 7-10 кун давом этади (юқори малакали спортчилар учун - 3-4 кун). Ўрта тоғларда бўлишнинг иккинчи босқичи физиологик ўзгаришларнинг бироз пасайиши билан тавсифланади. Айни пайтда юк, иқлим ўртасидаги боғлиқликни таъминлайдиган янги ҳаракат шакллана бошлайди ва физиологик тизимларнинг фаолияти, ушбу босқичнинг ёш спортчилар учун давомийлиги 5-8 кунни ташкил этади (тажрибали малакали спортчилар учун - 2-4 кун). Тоғларда бўлишнинг учинчи босқичи организмнинг машқлар юкларига бўлган таъсирининг тежамкорлиги билан тавсифланади. Малакали спортчилар учун бу тоғларда 8-12 кундан кейин содир бўлади.
Табиийки, ўрта баландлик шароитида спортчиларнинг функционал ҳолати ва жисмоний кўрсаткичларининг ўзгариши динамикаси мезоциклнинг тузилишига таъсир қилади. Мусобақа даврида ўрта баландликдаги машғулотлар:
1 - асосий саралаш мусобақаларига тайёргарлик кўриш учун ўрта баландликдан фойдаланиш, одатда тушишдан кейин 3-6 ёки 14-20 кун ичида режалаштирилган. Бу ҳолда, мавсумнинг асосий стартидаги иштирок этиш 40-45-кунларда амалга оширилади;
2 - асосий стартга бевосита тайёргарлик босқичида ўрта баландликдан фойдаланиш. Ушбу параметр сўнгги саралаш бошланишидан кейинги машғулотларнинг жуда муҳим босқичи билан боғлиқ бўлиб, спортчиларнинг чиқишлари кўпинча иқлимнинг 14-24-кунларида таъминланади