Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги эргашходжаева Ш. Ж., Қосимова М. С

11. 3. Савдо қилишнинг янги турлари ва усуллари 
Савдо қилишнинг янги турларига интернет, электрон почта, тўғридан-
тўғри маркетинг, франчайзинг ва бошқаларни киритиш мумкин. 
Интернет орқали савдо қилиш ҳозирги пайтда замонавий савдо қилиш 
тури ҳисобланади. Жуда кўп фирмалар интернетда маҳсулотларини таклиф 
қиладилар. Истеъмолчилар ўзларига керакли маҳсулотни ўзларининг 
компьютери орқали буюртма бериб сотиб олишлари мумкин. Интернет орқали 
савдонинг устунлик томонлари бу биринчидан, вақт тежалади, иккинчидан 
воситачиларсиз тўғридан-тўғри ишлаб чиқарувчидан олиш имконияти пайдо 
бўлади. 

---

159 
Дўкондан ташқари савдо турларига қуйидагилар киради (11.4-расм). 
11.4-расм. Чакана савдони дўкондан ташқари шакллари 
Тўғридан -тўғри маркетингнинг қуйидаги шаклллари мавжуд: 
-тўғридан – тўғри почтали маркетинг (диреcт маил); 
-каталог бўйича маркетинг; 
-телефон орқали маркетинг; 
-телевизион маркетинг; 
-электрон маркетинг. 
Электрон маркетинг интернет-реклама, интернет-дўкон ва бошқалар 
орқали товар ва хизматларни харидорларга сотишни ташкил қилади. 
Тўғридан -тўғри маркетинг – бу харидор билан турли воситалар билан 
тўғридан-тўғри мулоқот бўлиб, харидорни маҳсулотни сотиб олишга 
ишонтиришдан иборатдир. 
Франчайзинг – бу савдо қилиш усулининг замонавий шаклларидан бири 
бўлиб ҳисобланади. Бунда франчайзинг фирмаси франчайзер фирмасининг 
товар маркаси, номланиши ва рекламасидан фойдаланиб, товарни ишлаб 
чиқариш, тақсимланиши, сотиш ва таклиф этилишида бевосита қатнашади. 
АҚШда чакана савдонинг 50 % қисми франчайзинг тизими орқали амалга 
оширилади. 
Ҳозирги вақтда чакана савдода товар сотишнинг қуйидаги усуллари 
қўлланилади: 
• товарни пештахта орқали сотиш; 
• товарни харидор ўзига-ўзи хизмат қиладиган усулда сотиш; 
• товарни очиқ ёйиб қўйиб сотиш; 
• товар наъмуналарини кўрсатиб сотиш; 
• товарни аҳолининг буюртмасига мувофиқ сотиш. 
Товарни пештахта орқали сотиш – товар сотишнинг одатдаги усули 
бўлиб, унда харидорларга хизмат қилиш жараёнининг деярли ҳамма асосий 
элементлари, чунончи: товарларни кўрсатиш ва унинг ассортименти билан 
таништириш, ҳисоб-китоб қилиш ва ҳақи тўланган товарни топшириш 
ишларини пештахта ёнида турган сотувчи бажаради. 
Дўкондан 
ташқари 
савдо
тўғридан-
тўғри 
маркетинг
тўғридан-
тўғри сотиш
савдо 
автоматлари 
орқали 
сотиш

---

160 
Харидорлар ўзига-ўзи хизмат қилиши асосида товар сотиш усулида савдо 
майдони деворлари ёнига ёки ўртасига териб қўйилган ҳамма товарлар ёнига 
харидорлар бемалол бориб, мустақил танлаб олиб, инвентар корзиналар ёки 
аравачаларга ўзлари солишлари мумкин, товарнинг ҳақи дўкондан 
чиқаверишдаги ягона ҳисоб-китоб жойида тўланади. 
Товарни очиқ ёйиб қўйиб сотишда харидорлар сотувчининг иш жойига 
бемалол бориб мустақил танишишлари, сотувчининг маслаҳати ва ёрдами 
билан ўзларига керакли товарни танлаб олишлари мумкин. 
Харидорлар ўзига-ўзи хизмат қиладиган усулда бўлгани каби товарларни 
очиқ ёйиб қўйиб сотишда ҳам товарлар савдо залига сотиш учун тўла тайёр 
ҳолда чиқарилади. 
Товарларнинг намуналарини кўрсатиб сотиш усули шароитида харидор 
савдо майдонига қўйилган намуналарга қараб ўзига керакли товарларни 
мустақил равишда ёки сотувчи ёрдамида танлайди, унинг ҳақини тўлагандан 
кейин тегишли товарни бевосита дўкондан олади ёки қўшимча хақ эвазига 
уйига элтиб беришга буюртма беради. Ана шу усулни катта ҳажмдаги – мебел, 
совутгич, кир ювиш машинаси, тикув машинаси, электр ёриткич, газламалар 
сотишда ташкил этиш мумкин. 
Товарни аҳолининг буюртмасига мувофиқ сотиш усулида харидор ўзига 
керакли товарга дўконнинг буюртма бўлимида ёки саноат корхонаси, 
қурилиш, муассаса, дала шийпони, истиқомат жойида ташкил этилган 
буюртма қабул қилиш жойида олдиндан буюртма беради. Бу товар дўкондан 
олинади ёки буюртмачининг уйига ёхуд буюртмада кўрсатилган бошқа жойга 
элтиб берилади. Барча озиқ-овқат маҳсулотларини сотишда ҳамда мураккаб 
ассортиментдаги товарларни ичкариликдаги қишлоқ аҳоли пунктларида 
жойлашган ва кундалик талаб қилинадиган товарлар билан савдо қиладиган 
дўконлар орқали сотишда ана шу усулни қўллаш мумкин. 
Савдонинг илғор усулларидан бири савдо автоматлари орқали савдо 
қилиш ҳисобланади. Савдо автоматлари савдонинг ижтимоий-иқтисодий 
самарадорлигини таъминлашда муҳим ўрин тутади, яъни савдода истеъмол 
харажатларини камайтириш истеъмолчи хукмрон бўлган шароитда муҳим 
аҳамиятга эгадир. Ҳозирги шароитда замонавий дизайнга эга бўлган савдо 
автоматларидан фойдаланиш муҳим масала ҳисобланади. 
Савдонинг замонавий усулларидан бири бўлиб Трейд маркетинг 
ҳисобланади. 
Трейд-маркетингда бир нечта асосий восита ажратиб кўрсатилади: 
➢ 
сотувни рағбатлантириш, 
➢ 
махсус ҳодисалар, 
➢ 
мерчандайзинг.