Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

8-Мавзу. ИТТИР ни ташкил қилиш в лойиҳалаштириш.
Режа:

1. 
   ИТТИРнинг вазифалари, тамойиллари ва босқичлари
   
2. 
   Инновацион ташкилотнинг патент-лицензияли фаолияти
   
3. 
   Инновацион лойиҳалаштиришнинг асослари
   
4. 
   Инновацион лойиҳаларнинг экспертизаси.
   

Таянч сўз ва иборалар: фундаментал тадқиқотлар амалий тадқиқотлар, тажриба-конструкторлик ишлари, экспериментал ишлар, ИТТКИни ташкил қилиш, патент, фойдали моделлар, саноат намуналари, лицензиялаштириш, лицензия роялтлар, инновацион лойиҳа, инновацион лойиҳаларнинг экспертизаси.

1. 
   ИТТИРнинг вазифалари, тамойиллари ва босқичлари
   

Илмий-тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишлари (ИТТИР)нинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

• 
  табиат ва жамиятни ривожланиши соҳасида янги билимлар олиш, уларни қўллашнинг янги соҳалари:
  
• 
  ишлаб чиқариш соҳасидаги материаллаштиришнинг ташкилот товарлари рақобатбардошлиги меъёрларининг стратегик маркетинги босқичида ишлаб чиқилган имкониятларини назарий ва тажрибавий текшириш;
  
• 
  янгиликлар ва инновациялар портфелини амалда бажариш.
  

Санаб ўтилган вазифаларни амалга ошириш ресурслардан фойдаланишнинг самарадорлиги, ташкилотларнинг рақобатбардошлиги, аҳолининг турмуш даражасини оширишга имкон беради:
ИТТИРнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат:

1. 
   Ҳар қандай муаммоларни ҳал қилиш рационал бошқарув қарорларини қабул қилишда менежментнинг аввалироқ кўриб чиқилган илмий ёндашишлари, тамойиллари, вазифалари, усулларини бажарилиши. Илмий менежментнинг қўлланиладиган таркибий қисмларининг миқдори бошқарув объектининг мураккаблиги, қиймати ва бошқа омиллар билан белгиланади.
   
2. 
   Инновацион фаолиятни кишилик капитални ривожланишига қаратиш.
   

ИТТИР ишларнинг қуйидаги босқичларига бўлинадилар:

• 
  фундаментал тадқиқотлар (назарий ва изланишли);
  
• 
  амалий тадқиқотлар;
  
• 
  тажриба-конструкторлик ишлари;
  
• 
  тажриба, экспериментал ишлар, улар ўтган босқичлардан ҳар бирида бажарилишлари мумкин.
  

Назарий тадқиқотлар натижалари илмий кашфиётлар, янги тушунчалар ва тасаввурларни асосланиши, янги назарияларини яратилишида намоён бўладилар.
Изланишларга қуйидаги тадқиқотлар кирадики, уларни вазифаси буюмлар ва технологияларни яратишнинг янги тамойилларини, материаллар ва уларнинг бирикмаларининг янги, олдин номаълум бўлган хусусиятларини, менежмент усулларини очишдан иборатдир. Изланиш тадқиқотларида одатда мўлжалланган ишнинг мақсади, маълум, назарий асослар кўпроқ ёки камроқ равшан, аммо аниқ йўналишлар маълум эмас. Бундай тадқиқотларни боришида назарий тахминлар ва ғоялар тасдиқ топадилар, улар баъзида инкор этишлари ва қайта кўриб чиқилишлари мумкин.
Фундаментал фаннинг инновацион жараёнларни ривожланишидаги устувор аҳамияти шунинг билан белгиланадики, у ғояларнинг генератори сифатида бўлади, янги соҳаларга йўл очади. Аммо фундаментал тадқиқотларни жаҳон фанига ижобий кириш эҳтимоли фақат 5% ни ташкил қилади. Бозор иқтисодиёти шароитида соҳавий фан бу тадқиқотлар билан шуғулланиш имкониятига эга бўлмайди. Фундаментал тадқиқотлар, қоидага кўра, давлат бюджети ҳисобидан танлов асосида молиялаштирилишлари керак, ҳамда бюджетдан ташқари маблағлардан ҳам қисман фойдаланишлари мумкин:²²
Амалий тадқиқотлар олдин кашф қилинган ҳодисалар, жараёнларни амалда қўллаш йўлларини тадқиқот қилишга қаратилганлар. Улар техник муаммоларни ҳал қилиш, ноаниқ назарий масалаларни аниқлаб олиш, кейинчалик тажриба конструкторлик ишлари (ТКИ)да фойдаланиладиган аниқ илмий натижалар олишни ўзларига мақсад қилиб қўядилар.
ТКИ-ИТТКИнинг якунловчи босқичи, бу лаборатория шароитлари ва тажрибали ишлаб чиқаришдан саноат ишлаб чиқаришига ўзига хос ўтишдир. Ишлаб чиқишлар остида мунтазам ишлаш тушунилади, улар ИТИ натижасида олинган мавжуд билимлар ва ёки амалий тажрибага асосланганлар.
Ишлаб чиқишлар янги материаллар, маҳсулотлар ёки қурилмаларни яратиш, янги жараёнлар, тизимлар ва хизматларни тадбиқ этиш ёки ишлаб чиқарилаётган ва амалга киритилганларни анча такомиллаштиришга қаратилганлар. Уларга қуйидагилар киради:
а) мухандислик объекти ёки техник тизимнинг белгиланган конструкциясини ишлаб чиқиш (конструкторлик ишлари);
б) ғоялар ва янги объектив вариантларини, шу жумладан нотехникни, чизма ё белгили воситалар тизим даражасида ишлаб чиқиш (лойиҳа ишлари);
в) технологик жараёнларни, яъни физик, кимёвий, технологик ва бошқа жараёнларни белгиланган фойдали натижани ишлаб чиқарувчи меҳнатнинг яхлит тизими билан бирлаштирувчи усулларни ишлаб чиқиш (технологик ишлар)²³.
Ишлаб чиқишлар таркибига статистика яна қуйидагиларни киритади:

• 
  тажрибавий намуналар (яратилаётган янгиликларнинг принципиал хусусиятларига эга ноёб моделлар)ни яратиш;
  
• 
  Уларни техник ва бошқа маълумотлар олиш учун зарур вақт давомида синовдан ўтказиш ва тажриба тўплаш, у кейинчалик янгиликларни қўллаш бўйича техник ҳужжатларда ўз аксини топиши керак;
  
• 
  қурилиш учун лойиҳа ишларининг белгиланган турлари, улар олдинги тадқиқотларнинг натижаларидан фойдаланишни кўзда тутадилар.
  

Тажриба, экспериментал ишлар илмий тадқиқотлар натижаларини тажрибали текшириш билан боғлиқ ишлаб чиқишлар турларидир. Тажриба ишлари янги маҳсулотларнинг тажрибали намуналарини тайёрлаш ва ўрганиб олиш, янги (такомиллаштирилган) технологик жараёнларни ўрганиб олиш мақсадига эга. Экспериментал ишлар ИТТКИ ўтказиш учун зарур махсус (ностандарт) ускуналар, аппаратлар, асбоблар, қурилмалар, стендлар, матнларни тайёрлаш, таъмирлаш ва уларга хизмат кўрсатишга қаратилганлар.
Фаннинг тажриба базаси-тажриба, экспериментал ишларни бажарувчи тажрибали ишлаб чиқаришлар (завод, цех, устахона, тажриба-экспериментал бўлинма, тажриба станцияси ва ҳ.к) мажмуасидир.
Шундай қилиб, ТКИ нинг мақсади янги техника намуналарини яратиш (модернизациялаш) дан иборат, улар тегишли синовлардан кейин серияли ишлаб чиқаришга ёки бевосита истеъмолчига топширишлари мумкин. ТКИ босқичида техник тадқиқотлар натижаларининг якуний текширилиши ўтказилади, тегишли техник ҳужжатлар ишлаб чиқилади, янги техниканинг намуналари тайёрланади ва синовдан ўтказилади. Исталган натижаларни олиш эҳтимоли ИТИ дан ТКИ сари ошиб боради.
Янги маҳсулотни саноат ишлаб чиқаришни ўзлаштирилиши ИТТКИ нинг якунловчи босқичи бўлади.
ИТТКИ натижаларини тадбиқ этишнинг қуйидаги даражалари (соҳалари) ни кўриб чиқиш керак:

1. 
   ИТИ натижаларидан якунланган ИТИ нинг ривожланиши бўлган ёки фан ва техниканинг бошқа муаммолари ва йўналишлари доирасида бажарилаётган бошқа илмий тадқиқотлар ва ишлаб чиқишларда фойдаланиш.
   
2. 
   ИТТКИ натижаларидан экспериментал намуналар ва лаборатория жараёнларида фойдаланиш.
   
3. 
   ТКИ ва экспериментал ишлар натижаларини тажрибали ишлаб чиқаришда ўзлаштириш.
   
4. 
   ИТТКИ ва тажрибали намуналар синовлари натижаларини серияли ишлаб чиқаришда ўзлаштириш.
   
5. 
   Техник янгиликларни ишлаб чиқаришга кенг кўламда тарқатиш ва бозор (истеъмолчилар)ни тайёр маҳсулотлар билан тўлдириш.
   

ИТТКИ ини ташкил қилиш ҳужжатларнинг қуйидаги соҳалараро тизимларига асосланади:

• 
  Давлат стандартлаштириш тизими (ДСТ);
  
• 
  Конструкторлик ҳужжатларининг ягона тизими (КҲЯТ);
  
• 
  Технологик ҳужжатларнинг ягона тизими (ТҲЯТ);
  
• 
  Ишлаб чиқаришни технологик тайёрлашнинг ягона тизими (ИЧТТЯТ);
  
• 
  Маҳсулотни ишлаб чиқиш ва ишлаб чиқаришга қийин тизими;
  
• 
  Давлат маҳсулотлар сифати тизими;
  
• 
  Давлат “Техникадаги ишончлик” тизими;
  
• 
  Стандартлар ва меҳнат хавфсизлиги тизими (СМХТ) ва бошқалар.