Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

2. Инновацион ташкилотнинг патент лицензияли фаолияти
Халқаро даражадаги ақлий мулкни ҳуқуқий тартибга солишни вужудга келишини Саноат мулкини муҳофаза қилиш, патентлар, товар номларидан фойдаланиш, шу жумладан улардан ноқонуний фойдаланилганлик учун жазолаш бўйича тадбирлар Париж конвенцияси (1883й) боғлайдилар. Ақлий мулкка ҳуқуқ III иқтисодий, социал ва маданий ҳуқуқлар бўйича халқаро пактда беглилаб берилган. Бизнинг давлатимиз кашфиётга мамлакат устуворлигини ҳимояланишини таъминлаш мақсадида Париж конвенциясига қўшилган. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон қонунчилик бу соҳадаги кўпгина халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмуни ва йўналишини акс эттиради. Кашфиётларни хорижий патентлантиришда марказий ўринни конвенцион устуворликни тақдим этиш ҳақидаги масала эгаллайди. Гап конвенция иштирокчиси бўлган мамлакатлардан бири томонидан патентлаштиришга дастлабки ариза берган санани эътиборга олиш ҳақида кетаяпти, у ушбу дастлабки аризани берган кундан бир йилдан кўп бўлмаган чегарада белгиланади. Бундан кашфиётнинг янгилиги ушбу мамлакатда ариза берилган кундан эмас, балки дастлабки ариза кундан бошлаб белгиланади. Бу имтиёзли (бир йил) кашфиётдан фойдаланишининг тижорат имкониятини белгилаш (масалан, лицензияларни сотиш), хорижда аризаларни расмийлаштириш учун зарур материалларни синчиклаб тайёрлаш, кашфиётнинг рекламасини амалга ошириш имкониятини беради. Конвенция кашфиётларга, агар улар халқаро кўргазмалар ва ярмаркаларда намойиш қилинсалар, вақтинчалик (бир йил давомидаги) ҳимояни беради.
Кашфиётга ҳуқуқларни расмийлаштириш муаллифлик гувоҳномаси ёки патент олиш йўли билан амалга оширилади. муаллифлик гувоҳномаси кашфиёт томонидан таклифни тан олинишини, кашфиётнинг устуворлигини ва шахснинг у томонидан кашфиётга олинган муаллифликни тасдиқлайди. У ҳудудий ҳаракатга эга, яъни у томонидан тасдиқланган кашфиётдан бошқа давлатларда агар у ерда патентланмаган бўлса, тўсиқсиз ва текинга фойдаланиш мумкин эмас.
Патент-бу муаллифликнинг тасдиқловчи ва унинг эгасига кашфиётга фавқулодда ҳуқуқ берувчи ҳужжатдир. Бунинг остида ҳеч кимни кашфиётдан патентнинг эгасисиз фойдаланиши мумкин эмаслиги кўзда тутилади. Моҳияти бўйича, патент-бу саноатнинг намунаси ёки товар белгисини рўйхатга олиниши билан мустаҳкамланган кашфиётга мулк эгасининг унвонидир. Бу ҳолда кашфиётдан фойдаланишга розилик қисман фойдаланишга лицензияни топшириш (сотиш) ёки патент ҳуқуқларини тўлиқ топшириш йўли билан акс эттирилади.
Патентли ҳимоялашнинг барча масалалари патент маҳкамаси томонидан тартибга солинади. У саноат мулки объектларини ҳимоялаш соҳасидаги ягона сиёсатни амалга оширади, кашфиётлар, фойдали моделлар ва саноат намунларига буюртмаларни кўриб чиқишга қабул қилади, давлат томонидан рўйхатга олишни амалга оширади, патентлар беради, расмий маълумотларни нашр қилади, патент қоидаларинри босиб чиқаради ва ҳ.к.
Патент қонуни патентларни амалда бўлим муддатларини белгилайди, улар давлат томонидан рўйхатга олишга тақдим этилаётган саноат мулкининг турига боғлиқ.
Кашфиётга патент ариза келиб тушган санадан бошлаб 20 йил давомида амалда бўлади фойдали моделга гувоҳнома 5 йил давомида давомида амалда бўлади. Патент эгасининг илтимосига кўра у 3 йилгача узайтирилиши мумкин. Саноат намунасига патент 10 йил давомида амалда бўлади ва яна 5 йилгача узайтирилиши мумкин.
Патент қонуни саноат мулки объектларининг патент қобилияти мезонлари мажмуасини белгилаб беради. Улар остида уни яратувчиси томонидан ҳимоялаш патентини олиш учун ушбу объект қаноатлантириши керак бўлган шартлар тушунилади.
Фойдали моделларга, агар улар янги ва халқ хўжалиги соҳаларида саноатли қўлланиладиган бўлсалар, ҳуқуқий ҳимоя тақдим этилади.
Саноат намунаси остида маҳсулотнинг ташқи кўринишини белгилаб берувчи унинг бадиий-консруктив ечими тушунилади, агар у янги, ноёб ва халқ хўжалиги соҳаларида саноатли қўлланиладиган бўлса, ҳуқуқий ҳимоя берилади.
Патент қонунида патент қобилияти деб ҳисобланмайдиган ақлий мулк учун объектларининг рўйхати берилади.
Масалан, қуйидагилар кашфиётлар ва фойдали моделлар сифатида ҳимояланмайдилар:

• 
  илмий назариялар ва математик усуллар;
  
• 
  хўжаликни ташкил қилиш ва бошқариш усуллари;
  
• 
  шартли белгилар, жадваллар, қоидалар;
  
• 
  ақлий операцияларни бажариш усуллари;
  
• 
  ҳисоблаш машиналари учун алгоритмлари ва дастурлар;
  
• 
  иншоатлар, бинолар, ҳудудларни режалаштириш лойиҳалари ва чизмалари;
  
• 
  буюмларнинг фақат ташқи кшринишига тегишли бўлган, эстетик эҳтиёжларни қаноатлантиришга қаратилган қарорлар;
  
• 
  интегралли микросхемаларнинг технологиялари;
  
• 
  жамоа манфаатлари, инсонпарварлик ва аҳлоқ тамойилларига зид бўлган қарорлар;
  
• 
  фақат буюмнинг тактик вазифаси билан асосланган қарорлар;
  
• 
  архитектура объектлари (кичик архитектурик шакллардан ташқари), саноат, гидротехник ва бошқа кўчмас иншоатлар;
  
• 
  босма маҳсулотлар;
  
• 
  суюқ газсимон, соғилувчи ёки шунга ўхшиш моддаларидан барқарор бўлмаган шаклли объектлари.
  

Патентни расмийлаштириш тартиби Патент қонуни томонидан тартибга солинади.
Лицензиялаштириш технологиялар билан савдонинг, ўз ичига патентлар, лицензиялар, ноу-хаулар билан битимларни олувчи, асосий шаклларининг биридан иборатдир.
Лицензия алоҳида шахслар ёки ташкилотларга патент билан ҳимояланган кашфиёт, техник вазифалар, ишлаб чиқаришнинг технологик ва конструкторлик сирлари, товар белгиси ва ҳ.к.дан фойдаланишга рухсатдан иборатдир. Лицензияни бериш тижорат операцияси бўлиб, патент эгаси (лицензар) ўзининг контрагенти (лицензиати)га патентлар, ноу-хау, товар белгилари ва ҳ.к.га ўз ҳуқуқларининг белгиланган доирасида фойдаланишга лицензия беради.
Лицензиялаштириш манфаатдор томонлар томонидан лицензион битим-шартномани қабул қилиш йўли билан амалга оширилади, унга мувофиқ кашфиёт, технологик билимлар, тажриба ва ишлаб чиқариш сирларининг эгаси ўзининг контрагентига ақлий мулкдан фойдаланишга лицензия беради. Битида лицензиядан фойдаланишнинг ишлаб чиқариш соҳалари ва ҳудудий чегаралари белгиланади.
Лицензион битим бир неча патентлар ва улар билан боғлиқ ноу-хауларни мажмуавий топширишни кўзда тутиш мумкин. Бу ҳолда лицензион битим, қоидага кўра, лицензнар томонидан тегишли инжиринг (мухандислик-маслаҳат) хизматларини, шу жумладан лойиҳалаштириш, лицензион ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, ноу-хау, ишга тушуриш-созлаш ишлар, ходимларни тайёрлаш ва ҳ.к. кўрсатишни кўзда тутади.
Лицензион битимлар мустақилларга, улар технология ва технолгик битимлар бўлғувси фойдаланишга уларнинг жойи ва шароитларидан қатъий назар топширилишини кўзда тутади ва бирга бўлувчиларга бўлинади, бунда лицензияни топшириш билан бир вақтда қурилиш, ускуналарнинг бутловчи қисмларини етказиб бериш ёки инженеринг хизматлари кўрсатишга шартнома тузилади.
Сотувчи (лицензиор)га харидор (лицезиат)га лицензион битим предметида фойдаланиш ҳуқуқини бергани учун мукофотлаш лицензион тўловлар воситасида амалга оширилади, улар битим амалда бўлиш даври давомида харидор даромадидан даврий ажратмалар ёки эксперт баҳолари аосида олдиндан белгиланган бир вақтдаги тўловлар кўринишида бўлишлари мумкин.
Даврий ажратмалар (роялтлар) оборот, лицензион маҳсулотни соф сотишлар қийматидан фоиз тўлаш каби белгиланиши мумкин ёки ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлигига ҳисоблаш билан белгиланади. Бир вақтдаги тўлов лицензиардан ҳужжатларни топширилишини кўзда тутувчи реушал (бутунлай олинадиган) тўлов шаклида бўлиши мумкин. Лицензион мукофотлашнинг келтирилган шаклларининг ҳар хил бирикмалари бўлишлари мумкин.
Янги техник ечимлар, кашфиётлар ва товарлар одатда патентлаштириладилар, бу патент эгасига улардан фойдаланишга фавқулодда ҳуқуқни беради. Лицензиядан фойдаланиш ҳуқуқлари характери ва ҳажми бўйича қуйидаги турларга бўлинадилар:

• 
  патентли (патентдан тезисли ноу-хаусиз фойдаланиш ҳуқуқи берилади);
  
• 
  бепул (ноу-хаудан фаолиятнинг ҳар хил соҳаларида фодаланиш ҳуқуқи берилади);
  
• 
  оддий (патентдан фойдаланиш ҳуқуқига лизензиат ва лицензиор эга бўлади);
  
• 
  фавқулодда (лицензиат томонидан патентда якка ҳукмрон ҳолда фойдаланиш);
  
• 
  тўлиқ (патентдан бир киши бўлган лицензиат шартнома томонидан келишилган муддат давомида фойдаланилади).
  

Ақлий мулкка эгалик қилиш ва бошқариш тартиби Патент қонуни, махсус “электрон ҳисоблаш машиналари учун дастурларни ҳуқуқий ҳимоялаш ҳақидаги”, “интеграл микросхемалар топологияларини ҳуқуқий ҳимоялаш ҳақидаги” қонунлар томонидан тартибга солинади.