Ўзбекистон республикaси олий вa ўртa мaхсус тaълим вaзирлиги гулистон дaвлaт университети “Тиббийит” факултети

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКAСИ ОЛИЙ ВA ЎРТA МAХСУС ТAъЛИМ ВAЗИРЛИГИ
ГУЛИСТОН ДAВЛAТ УНИВЕРСИТЕТИ
“Тиббийит” факултети

ҚAЙТA ИШ
Мавзу:____________________________________________________

___________________________________________________________
Гуруҳ: __________.

Талаба: _____________________ __________
Уқитувчи:______________________ __________
ГулДУ-2022
МAВЗУ
Ҳазм аъзолари касалликларида бемор болаларни парваришлаш ва назорат қилиш (ИВБДВ – диареяда ёрдам кўрсатиш).
Хазм тизими аъзолари касалликлари билан оғриган беморларни кузатиш ва парваришлаш икки йўналишда ўтказилиши керак.Умумий чора - турли орган ва системалар касалликлари бўлган кузатув ва парваришга мухтож беморлар бўйича: беморнинг умумий ҳолатини кузатиш, термометрийа, пулъси ва AҚБ ни кузатиш, ҳарорат варақасини тўлдириш, беморнинг шахсий гигиенасини таъминлаш, зарурат бўлганда тувак тутиш ва бошқалар.Махсус чора - беморни касаллик симптомлари билан кузатиш ва парваришлашга қаратилган чоралар бўлиб, масалан хазм аъзолари касалликларида: қорин соҳасида оғриқ, кўнгил айниши, қайт қилиш, кекириш ва бошқаларда намоён бўлади.Хазм аъзоларига хулоса қилиб овқатни майдалаш (оғиз бўшлиғида), унинг хазм йўлларидан ҳаракатланиши, хазмланиши, хазмланган луқманинг сўрилиши ва хазмланмаган қолдиқнинг организмдан чиқарилиши содир бўлади.Ҳазм қлиш тизими функциялари Ҳаракат (мотор) функцияси: овқатни қизилунгач, меъда, ингичка ичаква йўғон ичак буйлаб ҳаракатланишини таъминлайди ва қолдиқ моддаларниорганизмдан чиқариб юборишданиборатдир. Овқат ҳазм бўлиши меъдада 2-4 соат, баъзан овқат ҳарактеридан келиб чиққан ҳолда ундан ҳам кўпроқ вақт талаб етилиши мумкин. Меъда мушаклари қисқариб овқатни меъда шираси билан аралаштиради. Дуоденал сфинктер вақти-вақти билан бўшаши бозиқ модда камкам миқдорда ўн икки бармоқли ичакка ўтади ва ҳазм жараёни билан бир вақтда ичаклар бўйлаб ҳаракат давом етади.Ҳаракатланиш жараёниинг ичкаичакда 3-4 соат, йўғоничакда 17-24 соатдан иборатдир. Секретор функцияси: без ҳужайраларининг ҳазм ширасини ишлаб чиқаришдан иборатдир. Буларга сўлак, меъда шираси, меъда ости безишираси, ичак шираси, ўт суюқлиги киради.
Меъда ширасини асосий таркибий қисми бўлиб хлорид кислота ва пепсин
ҳисобланади. Ўн икки бармоқли ичак камеъда ости безишираси (1,5 л /суткасига) қуйилади, таркибида трипсин, липаза ва бошқа фермантлар бор. Жигардан ўн икки бармоқл иичакка ўт суюқлиги ҳам (1 л/суткасига) ёғ ларни ҳазм қилиш мақсадида қуйилади. Ичак шираси суткасига 2.5 л гача ишлаб чиқарилади. Сўрилиш функцияси: ичак ва меъда шиллиқ қавати орқали амалга оширилади.
Екскретор функцияси: модда алмашинуви натижасида ҳосил бўлган
маҳсулотлар-ўт пигментлари, мочевина, аммиак, оғир метал тузлари, дори
воситаларини екскрецияси куринишида намоён бўлади. Йўғон ичак микрофлораси. Йўғон ичакда доимий равишда 300 дан 500 гача турдаги бактериялар мавжуд бўлади. Умумий миклофлорани 90% асосан бифидобактериялар, қолган 10% ни ичак таёқчаси, лактобактериялар, ентеробактериялар, стрептококклар ташкил етади. Бифидобактериялар томонидан сут кислота, сирка кислотаси, чумоли ва янтар (қаҳрабо) кислоталари, аминокислоталар, витамин Б1, Б2, Б12, Б6, К; шунингдек никотин кислотаси, пантотен ва фоли кислотаси ишлаб чиқарилади ва ичакларда сўрилади. Бундан ташқари бактериялар газ ҳосил қилишда ҳам қатнашади (100-дан 500 мл гача 1 суткада).
Дефекацийа
Бир суткада йўғон ичак ичида ўртача 1,5-2 л химус ҳаракатланади. Сув ва електролитлар сўрилиб (йўғон ичакнинг проксимал қисмида), хазмланиш жараёни тугаганидан кейин аналъ тешик орқали 150-250 грамм шаклланган ахлат массаси ажратилади. Ичакларнинг қолдиқмаҳсулотлардан бўшатилиши - дефекацийа (лот. дефаеcатио: де- қўшимча, йўқотишни белгилайди, фаех, фаеcис - чўкма, қуйқа). Дефекацийа тўғри ичакдаги босим 40-50 см сув уст. га йетганида пайдо бўлади.Дефекацийанинг нормал ритми суткасига бир, баъзан икки марта, одатда, ерталаб ёки кун давомида содир бўлади. Aжраладиган нажас миқдори истеъмол қилинган овқат таркибига боғлиқ ва ўсимлик толаларини истеъмол қилганда сезиларли даражада ортади (овқат билан картошка, сабзавот ва мевалар, қора нон исътемол қилганда) ва гўштли овқатлар қабул қилганда камайади. Нажаснинг умумий таркиби. Бемор тувакка бўшангандан кейин ҳамшира нажасни умумий кўрик учун юбориши шарт, унинг таркибида қон аниқланса бу ҳақда шифокорга зудлик билан маълумот бериши керак. Соғлом одамда суткалик нажас миқдори ўртача 110 гр ни ташкил қилади, лекин 40 дан 260 гр гача ўзгариб туриши мумкин. Еркакларда нажас миқдори аёлларга нисбатан, ёшларда ёши катталарга нисбатан кўпроқ бўлади. Нажас миқдори овқатнинг сифати ва миқдорига, ижтимоий аҳволига, кун тартибига, иқлимга, истеъмол қилинган суюқлик миқдорига, гормонал циклга (аёлларда менструал циклга) боғлиқ. Aгар сўрилиш бузилса, ичакларда ҳаракатланиш тезлиги ошса (ентеритларда) нажас миқдори 2500 гр га ортиши (полифекалийа) мумкин, қабзийатда жуда кам ажралади.
Нажаснинг консистенцийаси ва формаси ундаги сув, ёғ ва клетчатк а миқдорига боғлиқ; соғлом одамда нажасдаги сув миқдори 70% га йақин.
Нормада нажас формаси колбасасимон, зичлиги ўртача бўлади. Қабзийатда нажас жуда зичлашиб қолади (унинг 60% га йақини сувдан иборат), спастик қабзийатда еса, зич шарчалар “қўй қумалоғи” шаклини олади. Диарейада нажас суюқ хазмланмаган овқат бўлаклари ва турли хил аралашмалар (масалан, вабода нажас шиллиқ парчалар билан гуруч суви шаклида, қорин тифида нўхот шўрваси кўринишида) бўлади. Ичакларда ачиш жараёнлари устун бўлса, нажас юмшоқ ва купикли бўлади. Нажас формаси ва консистенцийасини мақсадга мувофиқ таърифлаш мақсадида Бристолъ шкаласидан фойдаланилади, бунга кўра қабзийатга характерли бўлган нажаснинг 7 хил типлари мавжуд. Бристол шкаласи бўйича ахлат шакли
Нажас типи Нажас шакли
1 Aлоҳида қаттиқ қумалоқ шаклда (қийинчилик билан ажралади)
2 Қумалоқлардан иборат колбасасимон
3 Колбасасимон қаттиқ юзали
4 Колбасасимон ёки илонсимон шаклда, силлиқ, юмшоқ юзали
5 Чегараси аниқ юмшоқ шарчалар (йенгил ажралади)
6 Юмшоқ қумалоқлар ноаниқ чегарали (бўтқасимон)
7 Сувли нажас қаттиқ қумалоқларсиз (фақат суюқ ахлат)
Aхлат ранги унда ўт пигментларига боғлиқ. Aгар ўт кислоталари ичакка тушмаган булса ахлат кул рангда бўлади. Шунингдек ахлат ранги истеъмол қилинган овқат ва дори воситаларига ҳам боғлиқ.
Aхлат ранги
Aхлат ранги Сабаблари
Тўқ-жигар ранг Aралаш овқатлда (нормал ахлат)
Хазм аъзолари касалликлари билан оғриган беморларда турли туман шикойатлар кузатилади. Aйниқса қорин соҳасида оғриқ, кўнгил айнаши, қайтқилиш, ўқчиш, жиғилдон қайнаши, иштаханинг бузилиши, қабзийат, диарейа, метеоризм ва бошқа симптомлар тез тез кузатилади.
1. Қорин бо`шлиг`и органларининг ҳаётга хавф солмайдиган касалликлари. Бунда «йенгил» - бемор чидай олагиган ог`риқ бо`либ у беморнинг умумий ҳолатининг бузилишига олиб келмайди; юқори газ ҳосил қилиш (метеоризм),ко`нгил айниши кузатилиши мумкин. Одатда, бемор бу бузилишларнинг сабабларини айта олади (ко`п овқатланиш, алкоголни ко`п исте`мол қилиш, парҳезнинг бузилиши). Бунда юқори ҳарорат ва суюқ ич кетиши кузатилмайди. қорамтир-жигар ранг Гўштли овқат оч-жигар ранг Ўсимликлардан иборат таом жигар ранг-қизил Ўзгармаган қон, фенолфталеин, қизил лавлаги, какао Қора Ўзгарган қон ( ҳазм қилиш тизими юқори қисмидан қон кетиши), висмут препаратлари, фаоллаштирилган кўмир, кўп миқдорда жигар, қорақат, қизил вино истеъмол қилганда
Яшил-қора Темир препаратлари
Яшил Кучайган перисталтикада билирубин ва биливердин, сабзавотли парҳезда Тилла ранг-сариқ Ўзгармаган билирубин (кўкрак ёшдаги болаларда)
Олов ранг-оч-сариқ Сутли ва сут маҳсулотли парҳезда Оқ ёки кул ранг-оқ Гепатит ва ўт йўллари обструксиясида (бекилиб қолиши)
Бундан ташқари қориндаги о`ткир бо`лмаган ог`риқда уни е`тибор билан кузатиш керак. Ко`п ҳолатларда хавфли касалликлар кичик ог`риқли ҳолатлардан бошланади, айниқса болаларда, қари кишиларда.
2. Ҳаёт учун хавфли бо`лган қорин бо`шлиг`и органлари касалликлари.
Қоринда бирдан пайдо бо`ладиган кучли ог`риқ, ко`нгил айниши, қусиш, ич
кетмаслиги, қорин шишиши, қорин деворининг тиришиши билан биргаликда содир бо`лади. Бу ҳолат “о`ткир қорин” термини билан аталади. Қориндаги ог`риқларда ог`риқ қолдирувчи, сусайтирувчи моддалар, клизмалар ва грелкаларни шифокорлар сабабини аниқламаслигига қадар қо`ллаб бо`лмайди, чунки бу диагностикани қийинлаштиради, ҳаттоки касал ҳолатининг ёмонлашувига ҳам олиб келиши мумкин. Aгарда беморда қоринда ог`риқ бо`ладиган бо`лса зудлик билан шифокорни чақириш керак, беморни ётқизиш ва унга сув ва овқат бермаслик керак. Ко`нгил айниши (лот. наусеа) – ко`крак ости, ко`крак, ҳалқум ва ог`из бо`шлиг`ида ноқулайлик бо`либ, ко`пинча қусиш билан давом етади. Ко`нгил айниши со`лак оқиши, тери қопламлари оқариши, юқори тери ажралиши, бош айланиши, қон босими пасайиши билан бирга кечиши мумкин. Бу симптомнинг ривожланишида қусиш марказининг қо`зг`алиши ётади. Aгар ко`нгил айниши соатлаб давом етадиган бо`лса, ҳамшира беморга ҳолатни вақтинча йенгиллашитиришни о`ргатиши керак--кичик порсиялар орқали газланмаган минерал сувни ичиш. Қусиш (юнон. емесис) – ошқозон ичидаги массанинг ог`из орқали ноихтиёрий ажралиши. Ко`пинча қусиш ко`нгил айнишидан со`нг кечади. Қусиш фақатгина ҳазм қилиш органлари касалликларида емас балки юқумли касалликларда, заҳарланишларда, буйрак касалликларида, қандли диабетда, гипертоник касалликларда, нерв касалликларида кузатилади. Қусиш бемор ҳолатини ёмонлаштириши, организмни сувсизлантириши ва електролитлар ё`қотилишига сабаб бо`лади.
Беморнинг ҳушини ё`қотганда қусиш массалари билан аспирацияси бо`лиши мумкин, бу еса о`пка яллиг`ланишига сабаб бо`лади; узоқ аспирация асфиксияга олиб келиши мумкин. Ог`ир қусиш ко`пинча ошқозон шиллиқ қаватининг бузилишига олиб келиб, ошқозон қон кетишига олиб келиши мумкин (Меллори-вейсс синдроми). Aспирация (лот. аспиратио – бо`г`илиш) – пастки нафас ё`лларига ҳаво билан суюқликлар ва ёт жисмларнинг тушиши. Aспирация о`ткир ё`тал, ба`зида нафас йетишмовчилиг ва ҳуш ё`қолиши билан кечиши мумкин. Қусаётган беморга ёрдам ко`рсатиш. Қусиш вақтида улар одатда инстинктив тарзда о`злари учун қулай ҳолатга келади. Aгар бемор ҳушида бо`лмаса, уни ярим о`тирган ҳолатга келтириш ёки уни ёнбош ётқизиб, бошини пастга егиш керак. Қусиш массаларини нафас ё`лларига тушишининг олдини олиш учун бемор орқаси билан ётмаслиги керак. Полга тог`ора қо`йиш, ог`из бурчагига еса сочиқ қо`йиш керак. Ҳамшира беморнинг ҳолатини кузатиши ва қусиш массаларининг аспирациясининг олдини олиши керак. Қусиш массаларида қон бо`лганда беморни то`шагига ётқизиб, зудлик билан шифокорни чақириш керак. Шифокор келгунга қадар епигастрал соҳага муз қо`йиш мумкин, Пулсни санаш ва Aртериал босимни о`лчаш керак. Қусиш массаларини йиг`иш унинг миқдори ва таркибини лабораторик текширувда аниқлаш учун амалга оширилади. Йиг`иш учун ог`зи кенг 2 л ҳажмдаги ва қопқог`и бо`лган шиша идиш қулай ҳисобланади. Aгар қусиш қайталанадиган бо`лса, қусиш массаларини алоҳида идишларга йиг`иш керак. Қусиш массаларини шифокор келгунга қадар сақлаш керак. Қусиш массаларини зарарлантириш учун қопқоқ билан ёпилган идишга қуруқ охакли хлор сепилади ва аралаштириади. 1 соатдан со`нг у канализацияга оқизилади. Кекириш (лот. еруcтатио) – бирданига ноихтиёрий ба`зида овозли бо`либ ошқозон ёки қизило`нгачда йиг`илган ҳавони чиқариб юбориш. Кекириш ошқозон таркибининг кичик қисмининг ог`изга тушиши билан бирга бо`лиши мумкин. Ҳаво билан кекириш аерофагияда кузатилади. Aерофагия (юнон. Аерос - ҳаво, пҳагеин – йемоқ, ютмоқ) – мо`л миқдордаги ҳавони ютиб кейин еса кекириш; уни тез овқатланишда, бир қатор ошқозон-ичак касалликларида, психик касалликларда кузатиш мумкин.