Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо Улуғбек номидаги Самарқанд Давлат Архитектура-Қурилиш институти

Лаборатория ишини бажариш.

Машина ва иншоот қисмларини чўзилишга синаш учун шу материалдан тайёрланган махсус намуналар, ҳар хил лабораторияларда синаш натижасида олинган қийматларни таққослашга имкон берувчи стандарт ўлчамли бўлиши лозим. Бу намуналарнинг кўндаланг кесими доиравий ёки тўғри тўртбурчак

г)

в)

1.3-шакл
кўринишида бўлиши мумкин. Намунанинг икки учи синов машинасига маҳкамланиши учун махсус шаклда қилиб (1.3-шакл, а, б,в,г) тайёрланади . Намунанинг синаладиган қисмидан маҳкамланадиган қисмигача бўлган оралиқ конуссимон қилиб ясалади, акс ҳолда кучланишлар концентрацияси ҳосил бўлади. Цилиндрик қисмининг узунлиги бўлади, эса ҳисобий узунлик дейилади; бу ерда - намуна диаметри. Намунанинг диаметри бўлса , у нормал намуна дейилади.
Намунанинг диаметри қуйидагича бўлади
,
бу ерда А-намунанинг кўндаланг кесим юзаси.

Машина ва иншоот қисмларини чўзилишга синашга оид турли хил инженерлик масалаларини ечаётганда материалларнинг асосий механик ва энергетик характеристикаларини билиш зарур. Материалларнинг эластиклиги, пластиклиги ва мустаҳкамлиги каби хоссалари уларнинг асосий механик характеристикалари дейилади.

Кўндаланг кесими тўғри тўртбурчаклик бўлган призматик (1.2-шакл, б) намунанинг эни қалинлигидан уч марта катта бўлади, ҳисобий узунлиги эса, юқорида кўрсатилгандек, га тенг.
Синаш учун кичик намуна тайёрлаш ҳам мумкин (1.4-шакл, а). Унинг узунлиги бўлади, бундай намуналарни синаш учун махсус мослама-реверсордан фойдаланиш тавсия этилади (1.4-шакл, б).



б)

а)

1.4-шакл
Чўзилиш процесcларида ҳосил бўлувчи деформациянинг потенциал энергияси эса материалларнинг асосий энергетик характеристикалари дейилади.
Лаборатория шароитларида бу характеристикалар текширилаётган материаллардан тайёрланган махсус намуналарни синов машиналарида синаш йўли билан аниқланади.
Бу чегарадан салгина юқорида эластиклик чегарасига тегишли нуқта ётади. Агар кучланишларнинг қиймати эластиклик чегарасидаги кучланишнинг қийматидан ошиб кетмаса, у ҳолда намунада фақат эластик (кучнинг таъсири олингандан сўнг дарҳол йўқолувчи) деформация ҳосил бўлади; аксинча ошиб кетса, намунада ҳам эластик, ҳам қолдиқ деформациялар ҳосил бўлади. Натижада график йўналишини ўзгартиради, яъни деярли ўзгармас кучланишда ҳам сезиларли даражада деформациянинг ошиши содир бўлади.

1.5-шакл
йўналишини ўзгартиради, яъни деярли ўзгармас кучланишда ҳам сезиларли даражада деформациянинг ошиши содир бўлади.
Одатда ҳолатга тегишли кучланиш оқувчанлик чегараси дейилади. Графикларнинг навбатдаги ҳолати намунага таъсир этувчи куч (кучланиш) ва абсолют (нисбий) деформацияларнинг ўсиши билан характерланади. Графикдаги нуқтага тегишли энг катта кучланиш материалнинг мустаҳкамлик чегараси ёки вақтли қаршилиги дейилади. Кучланиш шу даражага етганда намунанинг кўндаланг кесим юзаси қисқариб, «бўйин» ҳосил қилади. Бўйин бошланиши биланоқ, графикда кўрсатилгандек, куч ва кучланиш тобора камая бошлайди (1.6-шакл). Намуна нуқтага тегишли кучланишда узилади.
Эластиклик чегарасида намунани чўзиш учун сарфланган иш қуйидагичаиқланади:
(1.3)
бу ерда, намунага таъсир этувчи статик куч,
намуна ўрта қисмининг узунлиги,
чўзилишдаги бикрлик,
намунанинг деформациягача бўлган кўндаланг кесим юзаси.
Ч ўзилиш диаграммасида бу иш тўғри бурчакли учбурчакнинг юзаси билан ифодаланади:

а)
1. 6-шакл
(1.4)
Куч статик равишда таъсир этганлиги учун бу иш сон жиҳатидан деформациянинг потенциал энергиясига тенг:
(1.5)
Бикрлик ҳажмида деформация потенциал энергиясининг қанча тўпланишини кўрсатувчи катталик солиштирма потенциал энергия дейилади ва қуйидаги назарий формула билан аниқланади:
(1.6)
Эластиклик чегарасида деформациянинг солиштирма потенциал энергияси тажриба йўли билан қуйидагича аниқланади:
(1.7)
бу ерда пропорционаллик чегарасига мос келувчи кучланиш.
пропорционаллик чегарасига мос келувчи нисбий бўйлама деформация.
Худди шунга ўхшаш намунани узиш учун сарфланган тўла иш ва тўла солиштирма потенциал энергияни қуйидаги фигураларнинг юзалари орқали ифодалаш мумкин:

ва
(1.8)
бу ерда, трапециясининг юзаси.