Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Навоий кон металлургия комбинати

2. Корхоналарда меҳнат муҳофаза қилиш ишларини ташкил этиш.

Ҳаёт фаолият хавфсизлиги иш жараёнида инсоннинг меҳнат қобилиятини, соғлиги ва хавфсизлигини таъминлаш учун йўналтирилган қонунлар мажмуаси, социал-иқтисодий, ташкилий, техник, гигиеник, профилактик тадбирларни ўз ичига қамраб олган. «Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» ижтимоий – ҳуқуқий масаларни ўз ичига олган муҳандислик фани бўлиб, классик фанлар бўлмиш физика, кимё ва математика билан бирга амалий меҳнат гигиенаси, ишлаб чиқариш санитарияси, меҳнат психологияси, умумий муҳандислик, ёнғин техникаси, эргономика, саноат эстетикаси ва бошқа фанлар билан ҳамоҳангдир.

Бу фанниг методологик асоси меҳнат шароитини, технологик жараённи, ажралиб чиқадиган заҳарли моддаларни ва фойдаланиш вақтида пайдо бўладиган хавфли вазиятларни илмий таҳлил қилишдир. Таҳлил асосида ишлаб чиқаришдаги хавфли жойлар, содир бўлиши мумкин бўлган хавфли вазиятлар аниқланади, уларнинг олдини олиш ва бартараф этиш чоралари ишлаб чиқилади. Бу масаларнинг барчаси ўзаро боғланган, келажак режаларни ҳисобига олган ҳолда кўрилади.
Ташкилотларда ҳаёт фаолият хавфсизлигига доир барча қарор ва хужжатларни таҳлил қилиш, келгусида ҳаёт фаолият хавфсизлиги даражасини кўтариш, иш юритишда техника хавфизлиги машғулотларини ўтказиш, ҳаёт фаолият хавфсизлиги ишларини ташкил этиш, ўқув юртлари ўқитувчилари, талабалари, хизматчи ва ишчилари ўртасида шикастланишнинг олдини олиш ҳамда давлат стандарти масалари талаьларига риоя этиш мақсадиди «Меҳнатни муҳофаза қилиш туғрисида» қонун қабул қилинди. Бу қонун асослари мазмун жиҳатидан жуда кенг қамровли бўлиб, ўз таркибида жамоа шартномаси, меҳнат шарномаси, кадрлар таёрлаш ва малакасини ошириш, меҳнат интизоми, аёллар ва болалар меҳнати, ижтимоий ҳимоя ҳамда бошқа масалаларни мужассамлаштирган.
“Меҳнатни муҳофаза қилиш тўгрисида»ги қонун асосида ишлаб чиқаришдаги инсон соғлиги учун зарарли бўлган омилларни бартараф қилиш, бахтсиз ҳодисаларнинг олдини олиш ва иш жойларининг санитария-гигиеник жиҳатидан қониқарли ҳолатда бўлиши учун барча зарур чора-тадбирларни кўриш маъсулияти маъмурият зиммасига юклатилганлиги кўрсатиб ўтилган. Касбий зарарликлар мавжуд бўлган худудларда меҳнат қиладиган ишчилар учун қисқартирилган иш куни, қўшимча дам олиш кунлари жорий қилиши, зарарли иш жойлирида ишлаганларга, яъни жуда иссиқ ҳароратли, совуқ, заҳ ва соғлиқ учун зарарли шароитдам меҳнат қилаётганлар учун махсус устама ҳақ ҳамда ҳимоя киймлари берилиши кўзда тутилади. Касбий касалликларнинг олдини олиш, ишчиларнинг соғлигини мустаҳкамлаш мақсадида уларни ўрнатилган тартиб асосида сут, парҳез таомлар билан таъминлаш тартиби жорий этилган.
Ишлаб чиқариш корхоналарида «Меҳнат кодекси» ва «Меҳнатни муҳофаза қилиш» тўғрисидаги меъёрларни бузишда айбланган раҳбар шахслар маъмурий, моддий ва жиноий жавобгарликка тортилади. Маъмурий жавобгарлик-ходимга ҳайфсан бериш, ишдан четлантириш, ўртача ойлик иш ҳақининг йигирма фоиздан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима солиш ва меҳнат шарномасини бекор қилишдан иборат. Моддий жавобгарлик эга «Меҳнатни муҳофаза қилиш туғрисида»ги Қонунни бузган шахсларни назорат ташкилотлари томонидан белгиланган миқдорда жарима тўлашга ёки келтирилган моддий зарарни қоплашга мажбур қилишдан иборат. «Меҳнатни муҳофаза қилиш туғрисида»ги Қонунни бузиш бахтсизлик ёки ўлимга сабаб булса, айбдор шахслар белгиланга тартибда жиноий жавобгарликка тортилади.
Хотин-қизлар эркаклар билан тенг ҳуқуқли бўлиб , улар давлат, ҳўжалик, маданий ва жамоат ишларида фаол қатнашиш имкониятига эга. Меҳнат кодексига хотин-қизларнинг физиологияси ва оналикни ҳимоя қилиш ҳисобга олиниб, уларнинг меҳнатини муҳофаза қилиш белгиланган. Оғир ва организм учун зарарли ишларда аёлларнинг меҳнат қилишига йўл қўйилмайди. Хомиладор аёлларга давлат томонидан иш хақи тўланадиган таътил берилади.
Меҳнат Кодексига ўсмирлар меҳнатига алоҳида эътибор берилган. 18 ёшга тўлмаган йигит-қизларни ишга қабул қилишда уларнинг ҳоҳишига қараб, йилнанг исталган вақтида бир ойлик меҳнат таътили берилиши белгиланган. Ўсмирлар фабрика, завод касаба қумиталари рухсатисиз қўшимча ишларни бажаришга жалб қилинмайди. Агар ўсмирларни бажараётган юмушлари уларнинг соғлигига таъсир қилаётганлиги сезилса, у ҳолда шифокор маслаҳати ва тегишли ҳужжатга асосан бошқа ишга ўтказилади.
Саноат корхоналарининг иш жараёнида шикастланиш ва касбий касалликларни камайтириш давлат миқёсидаги ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга эга бўлиб, меҳнат муҳофазаси бўлими раҳбарият ва касаба уюшмалари билан ҳамкорликда чора-тадбир белгилайди. Саноат корхоналарида Қонун асосида меҳнатни муҳофаза этиш масаларини ҳал қилиш мақсадида, ҳар йили касаба уюшмаси ташкилотлари билан хамкорликда меҳнат муҳофазаси чора-тадбирлари ишлаб чиқилади.
Меҳнат шароитининг яхшиланишга олиб келадиган жами тадбирлар мазмуни бўйча қуйдагиларга бўлинади:
-бахтсиз ҳодисларнинг олдини олиш чора-тадбирлари. Буларга заҳарли ва енгил аланганувчи суюқликларни сақлаш жараёнларини механизациялаштириш, ҳимоя мосламалари, тўсиқлар, автоматик ҳимоя воситалари, сигнал мосламалари, масофадан бошқариш асбобларини қўшимча ўрнатиш ва бошқалар киради;
-меҳнат шароитини умумий яхшилаш чора-тадбирлари. Бунга меҳнатни муҳофаза қилиш масаларини ёритивчи кўргазмали хоналар, бурчаклар ташкил қилиш, иш жойларини унумли ёритиш, шовқин ва тебранишларга қарши умумий чора-тадбирлар, махсус ечиниш, ювиниш, кир ювиш, кимёвий тозалаш, кийимларни махсус тикиш хоналарини ташкил этиш киради;
-ишлаб чиқаришда касб касалликлари олдини олиш чора-тадбирлари. Унга ишчиларни ҳар хил касбий зарарлар таъсиридан ҳимояловчи мослама, жиҳозларни тайёрлаш, уларни ишлаб чиқаришга жорий этиш, хоналарни шамоллатиб туриш мосламаларини ўрнатиш хамда ишлаб турган мосламарни ўз вақтида таъмирлаш, ҳаво таркибини текшириш ҳамда назорат ўрнатиш учун асбоб-ускуналар олиш, ўрнатиш ва бошқалар киради.
Ишлаб чиқаришда янги технологик жараёнлар татбиқ этиш ва умумий реконструкция қилиш ҳам меҳнат шароитини яхшилаш чора-тартибларига киради. Бундан ташқари, корхона жамоаси, раҳбарлари тармоқ вазирликлари ҳамкорлигида меҳнатни муҳофаза қилиш, меҳнат шароитини яхшилаш ва санитария-гигиена чора-тартибларини ишлаб чиқиб, тармоқ марказий касаба қўмиталари билан келишилган ҳолда тасдиқланади.