Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети роза ниёзметова

бир оз ғашини қўзғатадиган бир гап айтиб қўйди”
4
.
Лексик-фразеологик маънодошлик романда муайян мазмунни қуюқ 
экспрессия билан ифодалашга хизмат қилади.
Чўлпон романида зид маъноли сўзлар асосида юзага келтириладиган 
тазод, зидлантириш, қаршилантириш санъатининг бетакрор намунала-рини 
яратган. Зид маъноли сўзлар қаторидан фойдаланган ҳолда ёзувчи турли 
тушунчалар, белгилар, ҳолатлар, образларни қаршилантириш орқали 
уларни янада таъкидлаш имконига эга бўлади. Романда фойдаланилган 
лисоний сатҳдаги лексик зид маънолилик кўпроқ от, сифат, равиш, феъл 
туркумларига оиддир. Мисоллар: Опа – баъзида дўст, баъзида душман... 
Сингил ҳам шундай!
5
1
Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 60-бет 
2
Йўлдошев М.М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати (“Кеча ва кундуз” романи мисолида). Филол.фан.номз. ... дисс. 
авт-ти. Т., 2000. – 8 б. 
3
Ганженко М. Б. Проблема оптимизации методического аппарата учебника русской литературы для нац.школы.АКД 
пед.наук. – М., 1981. - 8 с. 
4
Йўлдошев М.М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати (“Кеча ва кундуз” романи мисолида). Филол.фан.номз. ... дисс. 
авт-ти. Т., 2000. – 9 б. 
5
Йўлдошев М.М. Ўша жойда. – 10 б. 

---

101 
Чўлпон романда тасвирланаётган давр воқелигини реал тасвирлаш, 
асарнинг тарихийлик руҳини таъминлаш мақсадида тарихий сўзлардан 
ўринли ва унумли фойдаланган
6
.
Ҳар қандай бадиий нутқ назариясида кўчимлар марказий фигура 
сифатида қаралади, чунки кўчимларнинг аксарияти бадиий нутқда 
эмоционаллик, экспрессивлик, таъсирчанлик, образлилик каби муҳим 
сифатларни беради. Ҳар қандай ўхшатишнинг лингвопоэтик асосини 
ўхшатиш эталони ташкил этади. Ўхшатишнинг оригиналлиги ўхшатиш 
эталонининг оригиналлигига кўра юзага келади. Нутқимиздаги айиқдай 
қўпол, қўйдай ювош, тулкидай айёр, пахтадай оқ, тошдай қаттиқ каби бир 
қанча 
ўхшатишлардаги 
ўхшатиш 
эталонлари 
оригиналлигини 
йўқотганлиги учун анъанавий ўхшатишлар деб қаралади
1
. 
М.М.Йўлдошевнинг таъкидлашича, “Ҳар қандай бадиий нутқ 
назариясида кўчимлар марказий фигура сифатида қаралади, чунки 
кўчимларнинг аксарияти бадиий нутқда эмоционаллик, экспрессивлик, 
таъсирчанлик, образлилик каби муҳим сифатларни беради. Ҳар қандай 
ўхшатишнинг лингвопоэтик асосини ўхшатиш эталони ташкил этади. 
Ўхшатишнинг оригиналлиги ўхшатиш эталонининг оригиналлигига кўра 
юзага келади. Нутқимиздаги айиқдай қўпол, қўйдай ювош, тулкидай айёр, 
пахтадай оқ, тошдай қаттиқ каби бир қанча ўхшатишлардаги ўхшатиш 
эталонлари оригиналлигини йўқотганлиги учун анъанавий ўхшатишлар 
деб қаралади”
2
. 
М.М.Йўлдошев 
М.Мукаррамовнинг 
анъанавий 
ўхшатишлар 
образлилик ва эмоционал-экспрессивлик хусусиятларини йўқотган деган 
фикрини эслар экан, тилдаги ҳар қандай сўз ёки иборани тасвирийлик, 
образлилик мақсадига хизмат қилдириш ёзувчининг маҳоратига боғлиқ 
деб алоҳида таъкидлайди. Чўлпон бундай ўхшатишларга, улар билан бир 
қаторда тасвирни кучайтирувчи турли воситаларни келтириб, гўёки 
янгидан экспрессив нур беради.
Тадқиқотчи метафора хусусида тўхталиб, мутахассисларнинг бу 
воситадан номи йўқ бўлган нарса-тасаввурларга ном бериш мақсадида 
фойдаланиш фақат ана шу эҳтиёжгагина боғлиқ эмас, у инсон табиатидаги 
образли ифодага ўчлик билан алоқадор, номи бор нарсаларни ҳам 
метафорик йўл билан ифодалашга инсонда ички бир табиий интилиш 
мавжуд деган фикрларига тўхталиб, бундай дейди: “Метафоралар, 
айниқса, хусусий-муаллиф метафоралари кўпроқ эстетик мақсад, яъни 
борлиқни субъектив муносабатни қўшиб ифодалаган ҳолда номлаш 
асосида юзага келади. Шунинг учун ҳам уларда ҳамиша коннотатив маъно 
мавжуд бўлади”... “Асарда яратилган баъзи метафоралар ўша давр 
6
Ганженко М. Б. Проблема оптимизации методического аппарата учебника русской литературы для нац.школы.АКД 
пед.наук. – М., 1981. - 12 с.
1
Ўша жойда 16-бет. 
2
Йўлдошев М.М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати (“Кеча ва кундуз” романи мисолида). Филол.фан.номз. ... дисс. 
авт-ти. Т., 2000. – 16 б.

---

102 
ижтимоий ҳаётига янги кириб келган тушунчаларни ифодалайдиган 
сўзларга асосланган. Масалан, Мунча сергап экан бу хотин? – деди