Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
 
 
 
6- расм Қизилқуйруқ. 7- расм. Соегир. 
 
Доимий 
қишловчи 
қушлар 
билан 
биргаликда 
алиён-аҳёнда 
жарқанотларни учратиш мумкин. Бу қушлар тоғ қояларидан шаҳарга тушиб 
келишади ва хоиироқ ердаги ғишт деворли биноларга жойлашадилар. 
Қор ёққан вақтда бу қушлар оч қолишади ва ҳатто очликдан ўла 
бошлайдилар. Улар бировнинг овқат бcришига муҳтож бўлиб қоладилар. 
Шунинг учун болалар боғчалари ҳовлиларида қушЖарни озиқлантириш 
мақсадида ҳартурли инларясаб қўйиш керак. Бундай манзара болалар билан 

---

биргаликда қушлар-нинг ҳаракатларини кузатиш имкониятини беради. 
Қушларни чўчитиб юбормаслик мақсадида инлар учун тинч ерларм 
танлайдилар. Уларни дарахлларга, уйларнинг деворларига осиб қўвадилар, 
дераза токчаларига ўрнатадилар. Донхолрак ёки ниларда доимо озуқа 
бўлиши кcрак. Қушлар бундай озуқаларга Кўникадиларва ҳар куни 
маълумсоатларда учиб кcладилар. Болалар қушчалар тығрисида ғамхўртик 
қиладилар, деярли ҳар куни уларга озуқа бериб турадилар. Кузатиш вақтида 
ҳар турли қушларнинг ўзларини қандай тутаёлганларини, шунингдcк, қайси 
бир озуқани манзур кўришларини пайқаб олиш мумкин. Ҳатто ҳашаротни 
заҳарловчи читтаклар ҳам қиш фаслида уруғликлар билан озиқлана-дилар. Ёғ 
уларнинг асосий овқати бўлиб ҳисобланади. 
Қушлар гавжум бўлишиб, озиқ-овқат қидиришни давом эттира-дилар. 
Кундуз кунлари тўда-лўда қарғалар, кўкқарғалар ва гўнгқарғаларнинг учиб 
юрислиларини кўриш мумкин, шунинг-дек кўпгина саъавалар ва глурраклар 
ҳам учиб юришади. Боғларда қораялоқнинг қалтиқ қичқириши аҳён-аҳёнда 
cшитилиб турса-да, лекин унинг сайраши энди cшитилмайди. Кўпинча 
қораялоқ-лар ариқларнинг бўйларини кавлаётганликларини, шунингдек, боғ-
лардаги наъмалакларнинг донини топиб чўқиётганлигини кўриш мумкин. 
Баъзан Тошкентнинг Салар ва Қорасув бўйларида жиблажибон-ларни 
учратиш мумкин, Улар баҳорда учиб келиб, бу ерда қишлаш учун қолишади. 
Январ ойининг бошларида ғурракларнинг ғурулласлии эшитила 
бошлайди. 
Январ 
ойининг 
ўрталарида 
эса 
ғурракларнинг 
акатсия 
дарахтларининг чивиқландан майда таёқчалар ва қуруқ қобиқиар-дан уялар 
қуришга киришганликларини болатар билан биргаликда кухатиш мумкин. 
Фcврал ойида қушлар озиқлантиришга муҳтож бўладилар. Февралнинг 
охирида қушлар галаси қўшалоқ-қўшалоқ бўлиб ажралади. Кейинчалик улар 
уя қуриш учун шаҳардан cлтетдаги жойларга учиб кетадилар. Читтаклар 
баҳор олди қўшиқларини "куйлайдилар». 
Феврал ойида ғурраклар тухум очиб. 15 кун тухум босадилар. Тухумдан 
чиққан ёш ғурраклар ўз уясида ўн кун қолади. Ғуррак бир йилда бcсли марта 
тухум қўяди. Ғурраклар каптарлар слнгари биологик томондан жуда қизиқ 
бўладилар. Улар сут эмизувчиларсингари қушчаларни боқиш учун ўзтаридан 
озуқа моддаси ишлаб чиқарадилар: бу ички безлардан ажралиб чиқади. Она 
қуш оғзини очади, қушчалар эса озуқани чўқиб оладилар. 
Феврал ойининг охирларида шаҳарлардан жиблажибонлар учиб 
келишади. 
Кечки пайт шаҳарга яна кўпгина зағчалар ва кўкқарғалар учиб 
келишади. Тунаш учун баланд дарахтларнинг шохларига қўнаётганларида 
уларнинг шовқинлари ва қичқириқлари эшитилади, Бироқ улар аста-секм 
совуқ ўлкаларга учиб кета бошлайдилар. 
Булутли кунларда қоронғи туша бошлаши билан майда кўр-
шапалакларни кўриш мурнкин. Булар барча кўршапалаклар ичида энг кичиги 
ҳисобланади. Уларнинг қиш фаслида ғорларда қишловчи кўпгина бошқа 
кўршапалаклардан фарқи шундаки, улар йил бўйи биноларнинг ёриқларида 
яшайди ва ҳароратнин кўтарилиши билан биринчи бўлиб уйғонади. Қоронғи 

---

тушис! биланоқ овоз чиқармасдан уча бошлайди ҳамда чивин, паслисл ва 
бошқа жониворларни тутиб ейди. Ерда қишлаган тут капалак феврал ойида 
капалак қуртлари чиқаради. 
Ҳайвонлар ҳаётидаги ўзгаришлар. Декабр ойида кўпгир ёwойи 
ҳайвонлар қишлаш учун ўз уяларига кириб оладилар. Тошкент вилоятининг 
шаҳардан чcтдаги баъзи бир туманлат дагина шу вақтда озиқ-овқат қидириб 
ўз уяларидан чиққан ҳайвонларни (қараган тулки, қўшоёқларни) учратиш 
мумкин Декабр ойида озиқ-овқат топиш мақсадида тоғИардан саҳро 
бўрилари тушиб келадилар ва кўпгина мотларга ҳужум қиладилар итларни 
ғажиб, баъзи вақтларда қишлоқ четидаги полиз, ҳовлиларга киришга 
уринадилар. 
Саҳро 
бўрилари 
унчалик 
каита 
бўлмай, 
жуи 
калта, дағал тусда бўлади. Унинг ранги атроф муҳитга қараб ўзгариб туриши 
мумкин. 
Январ, феврал ойларида табиат бурчаги шароитида баъзаи тошбақалар 
уйғона бошлайдилар. Шу вақт уларга овқат берисл зарур. Болалар эса 
тошбақаларни зўр қизиқиш билан боқадилаи Тошбақа карам баргларини, 
қирилган сабзи, кўк сули, сутда ивитилгаи нон. гречиҳа ва сули бўтқаларини 
зўр иштаҳа билан ейди. 
Қиш фаслида Сирдарё воҳасидаги чўлларда учрайдигаиж маҳаллий 
караган тулкилар жунининг туси ўзгаради. Одатда унинж жуни оч кул ранг 
бўлиб, саҳро ва чўллардаги лойларнинг тусиг; мос келади. Қиш фаслида эса 
унинг бели, бўйни ва елкаси занги тусини бcрувчи оч сариқ тусга киради. 
Думининг учи ва қорнифл оқаради. Караган тулки, асосан, чўлдаги 
юмронқозиқ ва қумсичқонлар сингари кемирувчилар билан озиқланади. 
Баъзан товуқларга ҳам ҳужум қилиб қолади. У қишлоқ хўжалиги зарар-
лаинандалари бўлган кемирувчиларни еб тугатиши ва яхши мўйна бериши 
билан бизга фойда келтиради. 
Феврал ойида ёwойи ҳайвонлар ҳамда уй ҳайвонларида баҳорги тулфаш 
бошланади. Тулкилар, қўшоёқлар. бўрилар, қу-вонлар, қумсичқонлар ва 
бошқа ҳайвонлар пўст ташлайдилар. И ламинг юнги тушиб, терилари 
кўримсиз бўлиб қолади. Уй паррандалари, айниқса товуқларда катта 
жонланиш бошланиб, улар [иихум қилишга киришадилар. 
Қишлоқ хўжалик ишлари. Декабр ойида пахта далаларида «оқ 
олтин»нинг охирги қолдиқлари йиғиштириб олинади. ғўзапоялар йиғиб 
олиниб, ерга ўғит солиб, шудгор қилинади. Баъзи жойларда зарур бўлган 
ҳолларда яхоб суви берилиб, ернинг шўри ювилади. 
Боғларда дарахтларни буташ, атрофларини юмшатиш ва қатор 
ораларини ҳайдаш, шунингдек, заракунандаларга қарши кураш ишлари 
давом эттирилади. 
Январ ойида парникларда эртанги сабзавотлар редиска, помидор. 
бодринг, карам ва бошқа ўсимликлар кўчатларини етиштириш бошланади. 
Етиштирилган кўчатлар парник ёки иссиқҳоналарга ўтқазилади. Бундан 
кейин бевосита далаларга экиладиган кўчатлар тайёрланади. 
Иссиқҳона ва парникларда феврал ойида эртанги помидор, булғор 
қалапмири, бақлажон ва бошқа сабзавот ўсимликларининг кўчатларини 

---

етиштириш учун сабзавот уруғлари экиш давом этади. Феврал ойида 
парникларда баъзи бир гул кўчатлари етиштириш учун: чиннигул, қўқонгул, 
самбиттол, петуния (гуллари катта-катта боғ ўсимлиги), хушбўй тамаки, 
синия (қизил гулли хона ўсимлиги), аждароғиз (йирик гулли ўсимлик) ва 
бошқа гулларнинг уруғлари экилади. Парник ва иссиқхоналарда эртанги 
редиска, бодринг, эртанги карам ва бошқа сабзавотлар ўстирилади. Илиқ 
кунлар ҳўлганда болалар боғчаси ҳовлисида редиска уруғи сcпилади. Бунда 
болалар ҳам қатнашадилар. 
Ана шу вақтда кўчалар, истироҳат боғтарини ободонлаштириш ишлари 
бошланади, бар турли дарахтлар: эман, чинор, қайрағоч, каштан (қора 
қайинлар оиласига мансуб дарахт ва шу дарахтинг ёнғоғи), шумтол 
дарахтининг барча турлари, теракларнинг барча турлари, оқ акатсия, заранг, 
гледичия, айлант, қора тоф ва бошқа дарахл кўчатлари экилади. 
Кўчаларни кўкаламзорлаштиришда шу нарсани эсда тутиш керакки, 
ҳатто тез ўсадиган дарахт кўчатлари ҳам камида 5—6 йил ўтгандан кейин 
чиройли манзара бcради, секин ўсадиган дара кўчатлари эса орадан 10—12 
йил ўтгандан кейингина декорат манзара касб этади. Гуллайдиган ва 
декоратив буталар иккинч йили ва ҳатто ўтқазилган биринчи йилиёқ 
кўкаламзор кўринишини беради. Мана шунинг учун ҳам биринчи йили 
заранг, шумтол сингари тез ўсадиган дарахтлар ва кўчатларни ўтқазиш, 
кейинж йилларда эса, шар тусидаги ва пирамида сифат қайрағоч, шунинг дек, 
секин ўсадиган эман, каштан сингари дарахтларнин кўчатларини ўтқазиш 
тавсия қилиртади. 
Феврал ойида легиструм (жонли девор), булдонcж, настарин шумтол (оқ 
хушбўй гулли дарахт), жасмин (хўшбўй оқ гул ўсимлик) дарахтларининг 
қаламчалари ўтқазила бошлайди. 
Агар болалар боғчалари ҳовлиларида тут дарахтлари бўлса, би ҳолда 
дарахт тагларида қишлаган тут зараркунандаларига қарш кураш олиб 
борилади. Феврал ойида ғумбаклардан чиққан тў кул рангдаги она қуртлар 
баргларга тирмашиб чиқиб, дара: танасидаги ёриқ жойларга тухум қўядилар. 
Капалак қурти т дарахтининг пўстлоғи ва баргларини ейди. Тут 
дарахтларининг 
оммавий 
равишда 
кўкаришига 
зарар 
етказувчи 
ҳашаротларни ёъқотиш учун ҳар бир дарахтга 3—4 литрдан 5%ли 
гексахлоран сепилади. 
Агар ҳаво иссиқ келса, феврал ойида ҳам экин экишга киришиш мумкин. 
Бунда донли экинлар ва ер ишлари учун жуда қимматли бўлган ўт ўсимлиги 
— бедани экиш мумкин. Беда кўп йиллик дуккакли ўсимликдир. Яхши 
парвариш қилинганда уни йилига 4—5 марта ўриб олиш мумкин. У молларга 
тўйимли озуқа сифатида берилади. Бундан ташқари, беда экилган тупроқнинг 
тузилиши ўзгаради ва ернинг ҳосилдорлиги ортади.