Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги


Bolalarda duduqlanishni kelib chiqish sabablari turlari


Download 467.84 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/4
Sana26.11.2020
Hajmi467.84 Kb.
#152833
1   2   3   4
Bog'liq
Lagapet


1.2.Bolalarda duduqlanishni kelib chiqish sabablari turlari. 

Duduqlanish  -  nutq  buzilishlarining  murakkab  va  kо‗p  uchraydigan 

turlaridan biridir. Bu nutq kamchiligida nutq a‘zolari muskullarining tortishishi 

natijasida  nutqning  sur‘at  va  ohangi  buziladi,  kommunikativ  aloqa  vositasi 

izdan  chiqadi.  Nutq  a‘zolari  muskullarining  ravon  ishlay  olmasligi,  paylarni, 

muskul  tolalarining  tortishib  qolishi  duduqlanishga  sabab  bо‗ladi.  Xorijiy  va 

mamlakatimiz  olimlarning  ta‘kidlashicha,  dunyo  bolalarining  2  %  ida  tutilib 

gapirish  nuqsoni  kuzatiladi.  Buyuk  rus  psixiatri  I.A.Sikorskiy  duduqlanishni 

―bolalar  kasalligi‖  deb  atagan  edi,  chunki  bu  kamchilik  2  yosh  bilan  5  yosh 

orasidagi bolalarda nisbatan kо‗proq uchraydi. Bu davrda bolada nutq jarayoni 

juda shiddat bilan shakllanadi. 

Hozirgi  davrda  duduqlanish  belgilari  bir  biriga  bogliq  bо‗lgan            2  ta 

guruhga  ya‘ni fiziologik va psixik guruhga ajratiladi. 

Fiziologik  belgilarga:  nutqning  hosil  bо‗lishida  ishtirok  etuvchi 

a‘zolarning  tortishishi,  markaziy  nerv  sistema  va  jismoniy  salomatlikning 

bо‗shligi, zaifligi, umumiy gavda va nutq harakatlarining buzilishi kiradi. 

Psixik  belgilarga:  nutqda  tutilish,  his  xayajon  buzilishi,  logofobiyalar, 

hayajonlanish,  vohima,  alamzadalik,  umumiy  zо‗riqish,  uyquda  chо‗chib 

ketish, yuzaki uyqu yuz beradi. 

 Nutq  xosil  bо‗lishida  muskul  tortishishi  duduqlanishning  tashqi  belgisi 

hisoblanadi.  Aslida  muskul  tortishishi  3  xil  bо‗ladi:  klonik,  tonik  va  aralash. 

Klonik muskul tortishish vaqtida tovush, bо‗g‗in yoki sо‗z bir necha marotaba 

takrorlanadi (a-a-asal , qa-qa-qa-qalam, tosh-tosh-tosh) Tonik muskul tortishish 

vaqtida  esa  sо‗z  boshida  tо‗xtalish  rо‗y  beradi  va  tutilib  gapiruvchi  bir 



 

 

tovushdan,bо‗g‗indan  va  sо‗zdan  2chi  tovushga,  bо‗g‗inga  va  sо‗zga 



о‗tolmaydi,  uzoq  tо‗xtalib  qoladi  (….a....sal,  q….alam,  ….t….osh).  Uchinchi 

turi aralash klonotonik yoki tonoklonik muskul tortishishi kuzatiladi. Tortishish 

nutqning  u  yoki  bu  organlari:  nafas  olish,  ovoz  paychalari  yoki  artikulyatsion 

apparatda rо‗y beradi. 

Nafas  olish  buzilishi  bilan  bog‗liq  duduqlaniish  3  ta  shaklga  ajraladi: 

ekspirator , insperator va resperator. 

  Ekspirator shakli (nafas chiqarish jarayonida tortishish); 



  Insperator shakli (nafas olish jarayonida tortishish,ba‘zida xirillash bilan); 

  Resperator  shakli  (nafas  olish  va  nafas  chiqarish  vaqtida  sо‗zlarning 



bо‗linishi bilan). 

Ovoz  paychalaridagi  tortishishning  bolalarga  xos  belgisi:  sukut  saqlash; 

shivirlash; unlilarni chо‗zib talaffuz qilishi. 

Artikulyatsion  apparatdagi  tortishish  о‗rni  (  lab,  til,  yumshoq  tanglay  ). 

Ular  kо‗pincha  portlovchi  undosh  tovushlar  (  k,q,p,b,t,d,g,g‗  )  ni  talaffuz 

qilishda yaqqol seziladi. 

Tovushning  fonetik  xususiyati,  grammatik  qurilishning  xususiyati, 

grammatik  qurilishning  buzilishi  ham  tortishishga  sabab  bо‗ladi.  Tortishishga 

kayfiyat,  atrofdagi  muhitning  ham  ta‘siri  katta.  Bola  о‗ziga  tanish  bо‗lgan 

she‘rni aytishda ,tanigan odamlari orasida kamroq tutiladi. 

Duduqlanadigan  bolalarning  hayajonli  nutqida  fonetik  -  fonematik  va 

leksik grammatik buzilishlar kо‗zga tashlanadi. 

Chunonchi,  duduqlanadigan  bolalardagi  fonetik-fonematik  buzilishlar  66,7%ni 

tashkil  qiladi,  34%ni  lug‗at  boyligi  kam,  grammatik  tuzilishi  shakllanmagan 

bolalar tashkil etadi. 

Nutq  asoslanmagan  pauzalar,  qaytariqlar  bilan  uzilib  -  uzilib  chiqadi, 

jarangdorlik,talaffuz  sur‘ati,  tovush  balandligi  duduqlanuvchining  emotsional 

holati bilan bog‗liqligi tadqiqotchilar tomonidan kо‗rsatib о‗tilgan, shuningdek, 



 

 

о‗z  nuqsoniga  bо‗lgan  e‘tibori  nuqsonni  kuchaytirishda  omil  bо‗lishini  qayd 



qilishgan.  Nutqida  bolalarda  zaiflik,  qо‗rqoqlik,  tortinchoqlik,  ta‘sirchanlik  va 

shu kabilar vujudga keladi. 

Bola  о‗sadigan  va  tarbiyalanadigan  ijtimoiy  muhitning  yaxshi  va 

yomonligiga  bog‗liq  holda  ruhiy  kо‗rinishlar  turli  darajalarda  bо‗lishi, 

shaxsning ruhiy holatiga о‗tishi, mustahkamlanishi 

mumkin. 


Nutqdagi 

qiyinchiliklarni niqoblashga bо‗lgan urunishlar duduqlanadigan kishilarda turli 

xil hiylalar ( qо‗l, oyoq , tana , bosh bilan harakat qilish , til uchi , pastki labni 

tishlash  ,chapillatish  ,  tovushlarni  ovoz  chiqarmay  artikulyatsiyalash  )ni 

qо‗llash bilan namoyon bо‗ladi. 

Duduqlanishning kechish og‗ir yengilligiga qarab 3 darajaga bо‗linadi: 

  Yengil  daraja  tez  gapirishda,  asabiy  xolatda  duduqlanadi,  tezda  о‗tib 



ketadi; 

  О‗rta daraja tinch, vazmin xolatda ham duduqlanadi, his hayajonli vaqtda 



kuchli duduqlanadi;  

  Og‗ir daraja butun nutqi davomida duduqlanadi. 



Bolalarda  uchraydigan  duduqlanish  belgilari,  ularning  kechishi  -  bu  nutq 

nuqsonini 

keltirib 

chiqaruvchi 

sabablarga 

bog‗liqdir. 

Tadqiqotlarda 

duduqlanish  markaziy  nerv  sistemaning  jarohatlanishi  natijasida  kelib 

chiqadigan  nevroz  holatidir  degan  fikrlar  ilgari  surilgan.  Tibbiyot  sohasida 

duduqlanishni  logonevroz  atamasi  bilan  ifodalanadi.    Hozirgi  vaqtda 

duduqlanish  sabablarni  2  guruhga:  moyillik  sabab  (negizga)  va  keltirib 

chiqaruvchi sabab (turtkiga) ajratish mumkin .  

Moyillik sabablariga quyidagilar kiradi: 

  Ota – onalarning nevropatik kasallanishi; 



  Duduqlanuvchining  о‗zidagi  nevropatik  xususiyatlar  (tunggi  qо‗rquv, 

enurez, kuchli qо‗zgaluvchanlik, xis hayajonli zо‗riqish); 

  Konstitusional  moyillik  (oliy  nerv  faoliyagining  juda  ham  nozikligi, 



 

 

vegetativ nerv sistemasining juda ham nozikligi); 



  Nasliy buzilish (nutq apparatining tug‗ma zaifligi); 

Bosh miyaning ona qornida va tug‗ilish vaqtidagi jarohatlanishi, asfiksiya, 

yuqumli kasalliklar hamda boshqa jarohatli buzilishlar. 

Ushbu  kо‗rsatilgan  sabablar  bolaning  jismoniy  va  ruhiy  tomondan 

rivojlanishida  turli  xil  nuqsonlarni  keltirib  chiqarishga,  nutq  rivojlanishining 

zaiflashuviga  va  duduqlanishni  kelib  chiqishiga  imkon  beradi.  Duduqlanishni 

keltirib chiqaruvchi sabablarga: 

  Anatomik 



fiziologik 

sabablar 

(ensefalit, 

miyaning 

chayqalishi, 

zaharlanish, 

qizamiq, 

kо‗kyо‗tal, 

nutq 

apparatining 



tо‗liq 

rivojlanmaganligi); 

  Ruhiy  va  ijtimoiy  sabablar,  birlahzalik  ruhiy  shikast  (qо‗rquv,  vahimaga 



tushish),  notо‗g‗ri  tarbiya  (tantiqlik,  qattiqqо‗llik,  tez  gapirish,  ota 

onalarning  notekis  nutqi,  kichik  yoshli  bolalarni  haddan  ortiq  nutq 

materiallari bilan zо‗riqtirish). 

I BOB yuzasidan xulosa 

Duduqlanish muammosini nutq buzulishlari haqidagi ta‘limotning rivojlanishi 

tarixida  eng  qadimiylaridan  biri  hisoblanadi.  Uning  mohiyatini  turlicha  talqin  qilish 

fanning  rivojlanishi  va  mualliflarning  nutq  buzilishlariga  qanday  nuqtai  nazardan 

yondashganliklari darajasi bilan bog‗liqdir. 

Qadimgi  davrlarda  duduqlanishni  kо‗proq  bosh  miyada  namlikning  tо‗planib 

qolishi  (Gippokrat)  yoki  artikulyatsion  apparat  qismlarining  о‗zaro  notо‗g‗ri 

munosabati  (Aristolel)  bilan  bog‗liq  holdagi  kasallik  deb  qarashgan.  Duduqlanish 

paytida  nutq  apparatining  markaziy  yoki  periferik  (sirtqi)  bо‗limlarida  buzilish 

bо‗lishi mumkinligini Galen, Sels va Ibn Sino e‘tirof etdilar. 

Duduqlanish  -  nutq  nuqsoni  bо‗lib,  asosan  nutq  apparati  muskullarining   

ravon      ishlay      olmasligi  paylari,  tolalarining  tortishib      qolishi      natijasida    kelib 

chiqadi. Chet el va о‗zbek olimlarining  ta‘kidlashicha  dunyo  bolalarining  2 % ida  


 

 

duduqlanish ya‘ni tutilib gapirish kuzatiladi. Yuqoridagi olimlarning fikrlaridan kelib 



chiqqan holda, turli xil sababalar natijasida namoyon bо‗lishi aniqlangan.  

Hozirgi  davrga    qadar    tadqiqotchilar    duduqlanish    mexanizmini  na  faqat 

tibbiy    na  fiziologik    jihatdan,  balki  neyrofiziologik,  psixologik,  psixolingvistik 

nutqtai nazarlardan ham о‗rganishga о‗rinishmoqda. 

Nutq  faoliyatini    tashkil  etishda    duduqlanishni      neyrofiziologik    jihatdan  

tekshirilishi qiziqish  uyg‗otayotir.  Olimlar duduqlanishni kelib  chiqish  sababalarini  

turli  omillar natijasidan deb о‗rganishmoqda. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 



 

II BOB. Duduqlanuvchi bolalarda mustaqil nutqni rivojlantirish usullari. 

2.1. Duduqlanuvchi bolalarni kо„rikdan о„tkazish. 

Logopedik  nuqtai  nazaridan  xulosa  chiqarish  jarayonida  quyidagilar  hisobga 

olinadi:  duduqlanish  shakli  (tonik,  klonik,  aralash),  tortishish  turlari  (nafas  olish  va 

chiqarishdagi,  tovushli,  talaffuzli,  aralash),  duduqlanish  darajasi  (yengil,  о‗rtacha, 

og‗ir),  nutq  sur‘ati  (sekinlashgan,  jadallashgan,  tez  gapirish,  taxilaliyaning  borligi), 

duduqlanish  bilan  birga  keladigan  dislaliya,  dizartriyaning  yengil  shakli,  nutqning 

umumiy  rivojlanmay  qolishi,  harakatlantiruvchi  vositalar  faoliyatining  holati, 

duduqlanish  ruhiy  alomatlarinint  bor-yо‗qligi  va  ifodaliligi:  nutqdan  chuchish 

(logofobiya),  harakatlantiruvchi  kuch  va  nutqdagi  xiylalar,  embolofraziya,  nutq 

uslubining о‗zgarishi  va  boshqalar,  duduqlanish  jarayonidagi  hayajonlanishning  bor-

yо‗qligi, hayajonlanishga nisbatan munosabat. Nutq jarayoniga e‘tiborni jalb etish va 

uning  duduqlanishga  ta‘siri,  murakkab  nutq  jarayonining  duduqlanishga  ta‘siri, 

duduqlanuvchining  xususiy-ruxiy  jihatlari,  о‗yinli  faoliyatning  xususiyati,  о‗quv 

faoliyatiga munosabat, duduqlanishini keltirib chiqaradigan vaziyatlar doirasi. 

Logopedik  xulosa  tabaqalashtirib  aniqlashni  amalga  oshirishga  va 

duduqlanishni  boshqa  nutqiy  zaiflashuvlardan  (taxilaliya,  dizartriya,  fiziologii 

xarakterdagi nuqsondan) ajratib olishga, shuningdek duduqlanishning turli shakllarini 

bir-biridan  farqlashga  imkoniyat  yaratadi.  Duduqlanuvchiniat  atroflicha  о‗rganish 

ma‘lumotlari uning tabiatini aniqlashga imkon beradi. 

Duduqlanishning  turlicha  kо‗rinishlari,  uning  ruhiy  xususiyatlarining 

mavjudligi va  har  bir  duduqlanuvchining xulq-atvori  barcha guruh bilan  bosqichma-

bosqich  logopedni  ish  olib  borish  sharoitida  har  bir  duduqlanuvchi  bilan  alohida 

logopedik ish olib borishning vositalari, usullari va yо‗nalishlaridagi muhim jihatlarni 

ham belgilaydi. 



 

 

Duduqlanishni  bartaraf  qilishni  oldindan  aytish  kо‗pgina  shart-sharoitlarga, 



birinchi  navbatda  uning  mexanizmlariga,  atroflicha  ta‘sir  kо‗rsatishning  boshlanish 

muddati va undan tо‗liq qо‗llanilishiga, yosh xususiyati va hokazolarga borliqdir. 

Yosh  qanchalik  kichik  bо‗lsa,  umumiy  xatti-harakat  qanchalik  faol  va  dadil 

bо‗lsa,  nutq  a‘zolarining  qanchalik  ham  bо‗limlari  tortishgan  va  tortishishning  о‗zi 

ham  nechog‗li  zaif bо‗lsa,  ruhiy  buzilishlar  qanchalik  kam  bо‗lsa, oldindan  aniqlash 

shunchalik ijobiy bо‗ladi. Tug‗ma xastalik yoki neyropatiya oqibatida rivojlanadigan, 

shuningdek  tashqi  ta‘sirlarsiz  paydo  bо‗lgan  duduqlanishni  oldindan  aytish  yaxshi 

samara  beravermaydi.  Bu  yerda  aksariyat  hollarda  qaytalanish  bо‗ladi.  Tovush 

tortishishlaridan  kо‗ra  nafas  olishdagi  tortishishlar  tezroq  о‗tib  ketadi,  tonik  shaklga 

nisbatan  klonik  shakl  yengil  bartaraf  bо‗ladi  chunki  klonik  tortishishlar  miya 

qobig‗ini  qо‗zg‗atish  uchun  xosdir.  Binobarin,  tonik  tortishishga  nisbatan  ularga  II 

signal  sistemasi  orqali  ta‘sir  etish  yengil  kechadi,  tonik  tortishishlarda  ham  miya 

kobig‗ini  qо‗zg‗atuvchilari  bо‗ladi,  ularga  ta‘sir  kо‗rsatish  qiyin  kechadi.  Oldindan 

aytish ma‘lum miqdorda bolaning shaxsiga, logopedning shaxsi va uning mahoratiga 

bog‗liq bо‗ladi. 

2—4  yosh  juda  qulay  hisoblanadi  (qulay  shart-sharoitlarni  yaratish  oson 

ketadi, bunda duduqlanishning hosil bо‗lgan muddati ham kam bо‗ladi). 10—16 yosh, 

pubertat bosqichi eng qulay muddat hisoblanadi (ruhiy jihatdan kо‗ngilning nozikligi, 

erkinlikka,  mustaqillikka  intilish,  odamovilik  va  shaxsning  boshqa  salbiy 

xususiyatlari). Yо‗qolib ketgan duduqlanishlar kо‗pincha yashirin holda saqlanadi va 

noxush shart-sharoitlarning yuzaga kelish paytida qaytalanishga tayyor turadi.  

Kо‗p  hollarda  duduqlanuvchilarning  yaxshi  sotsial  sharoitdagi  nuqsonlarini 

oldindan aytish mumkin bо‗ladi. 

Bizning mamlakatimizda duduqlanishning oldini olish yuzasidan keng va har 

tomonlama ishlar olib boriladi. Dastlab bunday ish bola tug‗ilishidan oldin ota-onalar 

bilan  olib  boriladi.  Bunda  bola  tug‗ilganidan  sо‗ng  unga  salbiy  ta‘sir  kо‗rsatishi 

mumkin  bо‗lgan  omillardan  ogohlantirishni  (boshni  lat  yeyishidan  saqlash,  burun-


 

 

halqumni  tartibli  saqlash  og‗iz  bо‗shlig‗iga  zarar  yetkazmaslik,  surunkali 



kasalliklarga  yо‗l  qо‗ymaslik,  о‗z  vaqtida  davolanish,  adenoidlar  kо‗payishini 

bartaraf etishni) maqsad qilib qо‗yiladi. Og‗zaki nutq taqlid qilish orqali rivojlanishi 

sababli  bola  uchun  duduqlanuvchi,  taxilaliyali,  gap  orasida  tug‗iladigan  va  boshqa 

nutqiy  nuksonli  shaxslar  yomon  ta‘syr  kо‗rsatishi  mumkin.  Bolalarning  muloqotga 

bо‗lgan  о‗rinishlarini  rag‗batlantirish,  lekin  haddan  ortiq  og‗ir  nutqdan  saqlash 

tavsiya  etiladi.  Asabiylanishga  moyil  bо‗lgan  bolalar  uchun  juda  tinch  sharoig 

yaratish:  nutqiy  muloqot  va  shovqinln  о‗yinlarni  cheklash,  yangi  о‗yinchoqlar  berib 

о‗rgatmaslik, ular atrofida kо‗pchilikning tо‗planishiga yо‗l qо‗ymaslik zarur. 

Bola maktabga borgan paytda duduqlanish paydo bо‗lishi yoki uning yangidan 

qaytalanishi  mumkin.  Shuning  uchun  maktabda  о‗qish  yillarida  ham  duduqlanishni 

oldini olish zarur. Bolalarni tо‗satdan chaqirmaslik va ularni tezda javob qaytarishga 

majbur  qilmaslik  sinfda,  duduqlanuvchi  atrofida  yaxshi  muhitni  tashkil  etish;  ota-

onalar, muallimlar va boshqalarga logopedik bilimlar berish tavsiya etiladi. 

Lubertat  davrida  о‗smirning  asab  sistemasi  holatiga,  uning  atrofdagilar  bilan 

о‗zaro  munosabatiga;  о‗zini  shaxe  sifatida  namoyon  etishdagi  о‗xshash  usullar  va 

hokazolarga  e‘tibor  beriladi.  О‗smirning  asab-ruhiy  holatidagi  turli  xil  chetga 

chiqishlar, asab faoliyatidagi, hisobiy-irodaviy sohada zо‗riqish, о‗ziga notо‗g‗ri baho 

berish,  shaxsda  salbiy  xususiyatlarning  kо‗payib  ketishi  duduqlanish  paydo  bо‗lishi 

yoki uning qaytalanishiga sabab bо‗lishi mumkin. 

Ana  shu  sabablardan  kelib  chiqib,  duduqlanishning  qaytalanishini  oldini 

olishga alohida e‘tibor berish maqsadga muvofiqdir. Duduqlanishning qaytalanishida 

quyidagi  sabablarni  kо‗rsatish  mumkin:  yomon  sotsial-maishiy  shart-sharoitlar 

(asabiylashish  holati,  bola  bilan  qо‗pol  muomalada  bо‗lish,  о‗qish,  qо‗shimcha 

mashg‗ulot  va  ish  bilan  asab  sistemasini  haddan  ortiq  charchatib  qо‗yish,  ruhiy 

zо‗riqish);  logopedik  mashg‗ulotlar  jarayonida  muvaffaqiyatlarni  yetarlicha  puxta 

mustahkamlamaslik,  shifoxonaga  joylab  davolashning  yо‗lga  qо‗yilmagani, 

duduqlanuvchining  shaxsi  qayta  tarbiyalanmasligi;  duduqlanish  paydo  bо‗lgan 


 

 

zaminni  yetarlicha  tо‗liq  bartaraf  etmaslik,  bunga  misol  qilib  asabiylashish,  his-



hayajonlarni  bostirish,  atrofdagilar  bilan  asabiy  munosabatda  bо‗lish,  sekin  о‗tib 

ketadigan  surunkali  kasalliklar  va  boshqalarni  keltirish  mumkin;  asab  sistemasini 

ishdan  chiqaradigan  kasalliklar;  ruhiy  shikastlanish,  duduqlanishi  yо‗qolgan  bolaga 

atrofdagilarning befarq munosabatda bо‗lishi; faoliyat tartibining, shuningdek uxlash, 

ovqatlanish,  dam  olish  tartiblarining  buzilishi;  bartaraf  etilmagan,  jarohatlantiruvchi, 

doimiy ta‘sir kо‗rsatuvchi omil, masalan, ota yoki onaning duduqlanishi va hokazolar. 

Duduqlanish  qaytalanishining  yuqoridagi va boshqa  sabablarini  bilgan holda, 

logoped logopedik mashg‗ulotlar jarayonida ham, ular tugaganidan keyin ham doimiy 

profilaktik ishlarni olib boradi. 

 

2.2. Duduqlanuvchi bolalar mustaqil nutqini tekshirish metodikasi. 

Muloqot kattalar va kattaning ishtirokidagi aniq vaziyat bois yuzaga keladi. U 

yoki  bu  harakatlar  va  predmetlar  bois  aniq  vaziyatda  muloqot  etish  vaziyatli  nutq 

yordamida  amalga  oshadi.  Mazkur  nutq  biron-  bir  faoliyat  bilan  bog‗liq  ravishda 

yoki  yangi  predmetlar  yoki  voqea-  hodisalar  bilan  tanishish  davomida  yuzaga 

keluvchi savollarni, savollarga javoblarni, ma‘lum talabalarni ifodalaydi. Bolalarda 

ichki va tashqi nutqning yaxshi rivojlanishi va nutq komponentlarining о‗z vaqtida 

rivojlanishi  bolaning  savod  о‗rganishida  ahamiyati  kattadir.  Nutq  nuqsonlarini 

tadqiq  qilishda  nutq  rivojlanishini  о‗rganishga  izchil  yondashish  qoidalari 

qо‗llanildi.  Bu  esa  nutqi  rivojlanmagan  bolalarni  maktabga  tayyorlashning  ilmiy 

asoslarini ishlab chiqqan R.YE. Levina, G.V. Chirkina, L.F. Spirova, N.S. Jukova, 

YE.M.  Mastyukovalar  ishlarini  о‗rganishga  imkon  berdi.  Bu  ishlarda  nutq 

muomalasi  bolaning  tо‗liq  ruhiy  rivojlanishidagi  zarur  shartidir.  Nutq  nuqsoniga 

ega  bо‗lgan  bolalarni  maxsus  ta‘limga  tayyorlamay  turib,  ularda  butun  til 

tizimlarini  shakllantirish  juda  qiyin  kechadi.  Nutq  nuqsoniga  ega  bо‗lgan  bolalar 

nutqini  tuzatish,  tarbiyalash  ishlarini  boshlaganda  ularni  til  omillarini,  ruhiy 

faoliyatlarini e‘tiborga olib, bolalarni о‗qitishni ularda mustaqil nutqga ega bо‗lishi 


 

 

uchun  diqqat,  xotira,  о‗zlarini  tuta  bilish  kо‗nikmalarini  tarbiyalash  bilan  uzviy 



bog‗lashni nazarda tutadi.  Duduqlanuvchi bolalarda mustaqil nutni tarbiyalashdan 

avval  bolani  kompleks  ravishda  davolash  ishlari  olib  boriladi.  Shundan  sо‗ng 

korreksion  ishlar  tizimi  ketma-  ketlikda  bola  uchun  oson,  qiyin  yoki  xayiqib  

ketmaydigan  sо‗zlar  orqali  muloqotga  kirishiladi.  Shuningdek  duduqlanuvchi 

bolalarni  о‗z  о‗rtoqlari,  ota-onalari  bilan  yengil  muloqatga  kirishib  ketishlari 

logopedik  mashg‗ulotlarda  mustaqil  javob  berishlari  kuzatiladi.      Maxsus 

maktabgacha  ta‘lim  muassasasi uchun  mо‗ljallangan  L.R.  Muminovaning  ―Tutilib 

gapiruvchi  bolalar‖  uchun  metodik  qо‗llanmasi  asosida  duduqlanuvchi  bolalar 

mustaqil  nutqini  va  Nutqi  tо‗liq  rivojlanmagan  bolalar  muloqatini  tekshirish 

metodikasidan  foydalangan  holda  tekshirdik.  Tekshirishda  biz  Chilonzor 

tumanidagi  368-  Maxsus  maktabgacha  ta‘lim  muassasasining  duduqlanuvchi  5-6 

yoshdagi  bolalar  guruhida  tekshirish  ishlarini  olib  bordik.  Quyidagi  savollarorqali 

bolalarda mustaqil nutqini rivojlanganlik darajasi aniqlandi.  

1. 


―Bizning oilamiz‖ mazusida gapirib ber!. 

Bunda  bolaga  ―Bizning  oilamiz‖  haqidagi  rasm  kо‗rsatildi,  rasmga  qarab bola  о‗z 

oila azolarini gapirib berish sо‗raldi. 

2. 


О‗zing bilgan sherni aytib ber!. 

Boladan bog‗chada va uyda о‗rgangan sherlarini aytib berish taklif qilindi. 

3. 

Bolaga  telefonda  ota-onasi  yoki  о‗rtog‗i,  yaqinlari  bilan  mustaqil 



suhbatlashish taklif qilindi. 

Boladan  eng  yaqin  о‗rtog‗ing  kim?,  о‗rtog‗ingdan  nima  sо‗raysan?,  uning  oti 

nima?, telefonda qanday gaplashasan?, kimlar bilan hozir gaplashishni hoxlaysan? 

kabi savollarga duduqlanuvchi bolaning mustaqil javob berishi sо‗raldi. 

4. 

Mashg‗ulotlarda  bolaning  logoped  savollariga  mustaqil  javob berishlari har 



kungi  uy  vazifalarini  qanday  bajarib  kelishi,  mashg‗ulotlarda  nimalarni 

о‗rganganligi sо‗raldi. 



 

 

5. 



О‗zi  bilgan  ertaklarni  aytib  berish  taklif  qilindi.  Boladan  avval  qaysi 

ertaklarni  bilishi  sо‗raldi.  (―Sholg‗om‖,  ―Bо‗g‗irsoq‖,  ―Echki  bolalari‖  ertaklari). 

Bolalarga  shu  xaqda  ertaklar  kitobi  kо‗rsatildi,  kitoblarni  rasmiga  qarab  mustaqil 

gapirib berish sо‗raldi. 

6. 

Bolaning  ota-onasi  bilan  bо‗lgan  muloqoti  yani  ota-onaga  vazifalar  berildi, 



shu  vazifalar  bо‗yicha  bolaga  savol  berdilar,  berilgan  vazifaga  ota-ona  bilan 

bо‗lgan muloqati, yani mustaqil nutqi tekshirib borildi. 

Yuqoridagi  vazifalarni  bajarishda  bolaning  mustaqil  nutqini  tо‗g‗ridan  tо‗g‗ri 

ikkilanmasdan javob berishlari va muloqatning kechishiga qarab quyidagi mezonlar 

asosida mustaqil nutqning rivojlanganlik darajasi aniqlandi va baholandi. 

1.  Mustaqil javob berdi – 5 ball. 

2.  Logoped yordamida javob berdi – 4 ball 

3.  Javob berishdan voz kechdi – 3 ball  

 

2.3. Duduqlanuvchi bolalarda mustaqil nutqni tekshirish natijalari 

Biz  duduqlanuvchi  bolalarda  mustaqil  nutqini  logopedik  tekshirish  orqali 

kamchilikni bartaraf etish uchun ularning nutqini tekshirib bо‗lgandan sо‗ng quyidagi 

savolnomalarda tekshirish natijalarga erishdik. Tekshirish III bosqichda olib borildi. 

1.Bosqichda  bolalar  tarbiyalanayotgan  guruh  logopedlari  tarbiyachi,  ota  onalar 

bilan suxbatni olib bordik. Biz bolalarni rivojlanishini va xujjatlarini о‗rgandik. 

2.Bosqichda  duduqlanuvchi  bolalarning  mustaqil  nutqini    oldindan  tayyorlangan 

vazifalari orqali tekshirdik. 

 3.Bosqichda tekshirish natijalarini jadvallarda ifodaladik  (tavsiyalar berdik).  

 Duduqlanuvchi   bolalarda  mustaqil nutqni  rivojlanganlik  darajasini     tekshirish   

natijalari   orqali   quyidagilarni       aniqladik: 

1-vazifa  bо‗yicha  10  ta  (100%)  bolalardan  ―Bizning  oilamiz‖  haqida  mustaqil   

sо‗zlab   berishda,  mustaqil  javob  bergan 3 ta  (30%)  bolalar bо‗ldi, logoped 


 

 

yordamiga  tayangan  holda  5  ta  (50%)  bolani  tashkil  etdi,  javob  berishdan  voz 



kechgan bolalar 2 ta (20%) bо‗ldi. 

2-vazifa  bо‗yicha  10 ta (100%) bolalardan mustaqil 4 ta (40%) bola javob berdi, 

6 ta (60%) bola logoped yordamida javob bergan bо‗lsa,   2 ta (20%) bola javob 

berishdan voz kechdi. 

3- vazifa bо‗yicha 10 ta (100%) boladan mustaqil  5 ta (50%) bola telefon orqali 

mustaqil  muloqot  qila  oldi,    logoped  yordamida  4  ta  (40%)  bola  telefonda 

gaplasha oldi, 1 ta (10%) bola mustaqil muloqotdan bajarishdan voz kechdi. 

4-vazifa bо‗yicha  10 ta (100%) boladan 3ta (30%) bola mashg‗ulotlarda logoped 

vazifalariga  mustaqil  javob  berdi,  logoped  yordamida  6  ta  (60%)  bola  mustaqil 

nutqdan foydalandi. 2 ta (20%) bola mashg‗ulotda mustaqil gapirib berishdan voz 

kechdi.  

5-vazifa  bо‗yicha    10  ta  (100%)  boladan  4  ta  (40%)    bola  о‗zi  bilgan  ertakni  

mustaqil aytib berdi. Logoped yordamida 4 ta (40%) bola о‗z ertagini aytib bera 

oldi, 2 ta (20%) bola ertak aytishdan voz kechdi. 

6-vazifa    bо‗yicha    10  ta    (100%)  duduqlanuvchi  bola  о‗z  ota-  onasi  bilan 

muloqatda berilgan savollarga mustaqil   5 ta (50%) bola javob berdi, 3 ta (30%) 

bola ota-onalar bilan bо‗lgan duduqlanuvchi bolaning suhbatida ishtirok  etganda 

logoped  yordamida  muloqat  qildi.    2  ta  (20%)  bola  ota-  onalari  bilan  mustaqil 

muloqatdan voz kechdi. 


Download 467.84 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling