Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

Нутқ фаолиятида монолог, диалог, полилог.
Кишиларнинг нутқий фаолияти монолог, диалог, полилог кўринишрда амалга ошади.
Монолог. Монолог сўзловчини ўзига ёки тингловчиларга қаритилган нутқидир. Монолог нутқида сўзловчи ўзига маълум бўлган воқеа-ҳодисалар, ўз ички кечинмалари хақида маълумот беради. Монолог нутқ тингловчилари суҳбатга фаол аралашувига ундамайди; улардан айтилганларга жавоб талаб қилмайди. Синтетик жиҳатда монологик нутқ мураккаб тузилган бўлиб, кенг қамровлидир.
Монолог нутқ ўз хусусиятларига қараб, бир неча кўринишда бўлиши мумкин: ички монолог ва ташқи монолог. Ташқи монологнинг драматик монолог, лирик монолог, хабар монологи каби турлари бор.
Ички монолог бадиий адабиётда қўлланувчи услубий усуллардан биридир. Бу усул юз берган аниқ воқеаларни уларнинг таъсирида қаҳрамон ички кечинмаларида пайдо бўлган фикрлар сифатида баён этиш имконини беради. Ички монолог сўзловчининг нутқидир.
Мисол сифатида (А.Орипов. «Жаннатга йўл») асарини олиш мумкин.
Ташқи монолог; сўзловчининг ташқи нутқидир. Унда тил имкониятлари хақиқатга айланади.
Сўзловчининг нутқ мазмунини етказишга кўмаклашувчи турли хил ҳаракатлари ёрдамида баён этиладиган монологи драматик монолог дейилади. Драматик монолог-сўзлаётган шахснинг қўли, гавдаси, қоши, боши каби аъзолари зарурат туғилганда харакат қилади. Турли тарздаги маъноли ҳаракатлар фикрнинг тингловчи томонидан яхши тушуниб олинишига кўмаклашади.
Сўзловчининг ички ҳис-туйғуларини, руҳий кечинмаларини ифодаловчи ташқи монологик нутқ лирик монолог дейилади. Лирик монологда шахснинг орзу-умидлари, ташқи дунёдан олган таассуротлари, келажак режаларини акс эттиради.
Мисол сифатида (Ғ.Ғулом «Чўтир хотининг толеи»). Сўзловчининг юз берган воқеа-ҳодисалар хақида ҳикоя қилиб бериши хабар монологи ҳисобланади. Хабар монологида воқеилик равий тилидан баён этилади. Хабар монологи ҳикоячилик, қиссачиликда кўпроқ қўлланилади. Масалан, П.Қодировнинг «Қадрим» қиссасидаги воқеаларнинг асарнинг қахрамони Искандар сўзлаб беради:
Диалог. Диалог нутқ шаклларидан бири бўлиб, унда ҳар бир фикр тўғридан-тўғри суҳбатдошга қаратилган бўлади. Диалогик нутқнинг синтактик қурилиши монологик нутққа қараганда содда тузилади. Диалогик фикрларнинг қисқалилиги билан бошқа фикрлардан ажралиб туради. Унда суҳбатни давом эттириш учун энг зарур нарсаларгина ифодаланади, воқеалар кенг изоҳланмайди. Шу жиҳатдан ҳам диалог монологга ўхшамайди. Диалог сўроқ, буйруқ ва дарак гаплардан ташкил топади.
Полилог. Иккидан ортиқ иштирокчиларнинг нутқидан тузилган суҳбат полилогдир. Полилог ҳамма тил хусусиятлари жиҳатидан диалогнинг ўзидир. Фақат унда суҳбатдошларнинг сони кўпроқ бўлади. Сўзловчи ўртага ташлаган муаммога бирдан ортиқ иштирокчи ўз фикрларини билдириши мумкин.
Ўқитувчи синфда оғзаки нутқнинг турли шаклларидан фойдаланади. Қуйи синфларда кўпроқ нутқнинг диалог ва полилог шакли ўринлидир, чунки суҳбат усули шунга асосланади. Монологик нутқдан ўқитувчи ҳикоя, тасвир, таъриф, тавсиф, характеридагит мавзуларни баён этишда фойдаланади. Монологик нутқ тарих, адабиёт дарслари учун хос бўлганидек, диалог нутқ она тили, математика дарсларида қўл келади. Ўқитувчи ҳар бир дарсда оғзаки нутқнинг ҳамма шаклларидан фойдаланиши лозим.
Ўқитувчи ўрганилаётган мавзу ва материал таҳсил олувчиларга тўла етиб бориши, уларнинг хулқига таъсир этишини кўзда тутган ҳолда айтилаётганларга мос ҳаракатлар ҳам қилади: кўз, қош, қўл, юз, бош, кифт ҳаракатларини ишга солади. Бундай ҳаракатлар тасдиқни, инкорни ёки мазмунликни ва ҳоказоларни ифодалаши мумкин. Ҳаракат ўз ўрнида бўлса, ёқимли кечса фойда келтиради. Аммо ҳадеб ўринли-ўринсиз ҳаракатлар қила бериш таҳсил олувчини зериктириб юборади.
Ўқитувчи нутқида атамалар ва мутахассисликка оид лексика асосий ўринни эгаллайди. Улар таҳсил олувчи билимининг, дунёқарашининг омили ҳисобланади. Шунинг учун ўқитувчи ҳар бир янги атамани тўғри ва ёрқин изоҳлаб, таҳсил олувчи онггига синдириб бериши лозим.
Фан ва техникада айрим тушунча махсус нарсаларни аниқ ифодалаш учун қўйилган сўз ёки сўз бирикмаси атама деб аталади. Атамалар асосан бир маъноли бўлади. Кўп маъноли сўзлар атамага айлангач, ўзи ишлатиладиган фан, техника соҳаси учун бир маъноли бўлиб қолади. Атамалар фан-техниканинг тараққиётига боғлиқ ҳолда ривожланиб боради. Атама ҳар бир тилнинг ўз ички имкониятлар асосида яратилади ёки бошқа тиллардан ўзлаштириб олинади.
Фан сифатида ўзбек тилшунослиги ҳам бой атамаларга эга. Уларнинг бир қисми тилшунос олимларимиз томонидан ижод қилинган бўлса, бир қисми бошқа тиллардан тўғри ёки калкалаш (нусха олиш) орқали қабул қилингандир.
Атама ҳақида маълумот берилганда икки хусусиятга эътибор берилади: биринчидан, атаманинг дастлабки маъноси, этимологияси (келиб чиқиши), қайси тилдан олинганлиги, иккинчидан, атама сифатида қандай тушунчали, воқеа-ҳодисани, нарсани ифодалаётгани изоҳланади. Бунда ўша атамаларга эътибор билан қараш, уларни таҳсил олувчилар томонидан яхши ўзлаштириб олинишига шароит яратадиган баёндан фойдаланишни тақозо этади.
Маълумки, ХХ-асрда халқаро илмий алоқалар ниҳоятда равнақ топди. Бу атама ижодкорлигида ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Айни бир тил ходисаси бир нечта атамалар билан изоҳланадиган ҳолатлар ниҳоятда кўп. Ана шундай бир шароитда ўқитувчи атамалардан фойдаланиш одобига алоҳида эътибор бериши, ўз нутқини турли-туман атамалар билан тўлдириб юбормаслиги лозим. Ҳодисаларнинг маъносини тўғри ифодалайдиган, шу тил учун энг қулай атамалардангина фойдаланиш яхши натижа беради. Масалан, тилшуносликда бир қатор ундошларни гуттурал ундошлар деб юритилади. Ундошларни бундай номлаш ўзбек тилшунослигида сингиб кетмаган. Шунинг учун бу атамаларни ишлатиш унчалик маъқул эмас. Унинг ўрнида одатдагидек, «портловчилар», «тил орқа ундошлари» каби атама ишлатиш одобига мос тушади. Аммо бундан керакли атамаларни ҳам ишлатмаслик керак, деган хулоса келиб чиқмаслиги лозим. Керакли атамалардан ўз ўрнида фойдалана билмаслик ўқитувчи нутқ маданиятининг пастлигини кўрсатганидек, кераксиз ҳолда хилма-хил атамалар билан нутқни тўлдириб юборишни ҳам маъқуллаб бўлмайди.