Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

4.2.Тил ва нутқнинг киёсий таҳлили.
Тил ва нутқ бир-бирига боғлиқ ҳодисалардир. Уларни бир-биридан ажратиб қараш асоссиздир. Тил нутқ учун моддий материалдир. Сҳу материал асосида нутқ ташкил топади. Тилдан ҳамма нарса тил жамоаси учун умумий бўлади. Тилда руҳий ва моддий материал мавжуд. Сўз, морфема, фонемаларнинг киши хотирасидаги образлари руҳий материал ҳисобланади. Нутқ яратиш жараёнида маълум товуш тўплами (комплекси) да намоён бўладиган сўз шакллари, морфемалар, товушлар моддий материалдир. Бундан тил бир томондан моддий ҳодиса бўлса, иккинчи томондан руҳий ҳодисадир деган хулоса келиб чиқади. Унинг моддийлигини эса, нутқ жараёнида юзага келувчи мавжуд (реал) товушлар белгилайди.
Биз хотирамизда сақланган қоидалардан тезкорлик билан (автоматик ҳолда) фойдаланиб, бирор фикрни юзага чиқариш учун сўзлар ва грамматик маъно ташувчи морфемалардан сўз шаклларини ва гапларни ҳосилқиламиз. Масалан: миямизда у китобни қаердан олганини билиш фикри туғилди дейлик, уни савол тариқасида шундай юзага чиқарамиз:
Сен китобни қаердан олдинг?
Бунда биз сен, китоб, қаер, ол лексемаларидан; -ни, -дан, -да, -нг морфемаларидан ва сўроқ гап моделидан ҳамда қоидасидан фойдаландик. Бу гапни айтиш жараёнида онгимиздаги лексемалар алоҳида морфермалари қабул қилиб сўз шаклларига айланади ва юқоридагича тартибни эгаллайди. Тил руҳий ҳодисадан моддий ҳодисага айланади. Бу жараён тугаши билан тилга тегишли нарсалар яна алоҳидалик ҳолатига қайтади ва онгимизда аввалгидек сақлана боради. Демак, маълум тил сифатида сақланадиган ва ҳамма вақт ҳақиқатга айланишга тайёр турган сўз, фонема, турли лисоний қоидалар, гапларнинг моделлари тилга тегишлиди. Тилга оид нарсалар чегараланган миқдордадир.
Нутқ тилдаги мавжуд ифода воситаларидан фойдаланган ҳолда мавжудликка (ҳақиқатга) айланган фикрдир. Нутқ нутқ аъзоларининг ҳаракати жараёнида пайдо бўлади. Руҳий ҳодиса бўлган тилнинг ифода воситалари нутқ ихтиёрига ўтгач, ҳақиқатга айланади. Демак, нутқ нутқ фаолиятининг махсулотидан, маълум шаклга киришидан иборат.
Нутқ икки хил бўлади: ички нутқ ва ташқи нутқ. Нутқ киши онгида ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Бунда у ҳали реаллашмаган тил унсурларидан ташкил топади. Бу-ички нутқдир. Кишиларнинг оғиз очмасдан фикрлаши, мунозара юритиши, ўйлаши ички нутққа мисол бўлади.
Ўпкадан келган ҳавонинг нутқ органларига таъсири, шу таъсир натижасида уларнинг ҳаракати билан аниқ товушлар сифатида юзага келадиган нутқ-ташқи нутқдир. Нутқ ҳаракатидаги тилдир. Нутқ тилга тегишли нарсаларни маълум вақт бўлагида бир-бирига қўшади,ҳаракатга келтиради. Нутқ сўз шакллари, эркин бирикмалар, сўз таркиби ва гаплардан ташкил топади. Нутқ жараёни тугаб, фикр тингловчига етиб боргач,нутқ ҳам тугайди. Демак, сўз шакллари, эркин бирикмалари, сўз таркиби, гапнинг турли кўринишлари нутқникидир. Тилдаги ифода воситалари чегараланган бўлишига карамасдан, нутқ чексиздир. Тил воситалари нутқ ихтиёрига ўткач, улардан чексиз миқдорда гаплар тузиш мумкин. Нутқ жамоадаги ёлғиз шахс томонидан яратилади. Нутқ жамоадаги алоҳида киши ёки кишиларга қаратилган бўлади. Демак, нутқ ижтимоий ҳодисадир. Жамиятдаги кишиларни бирлаштириш, маълум мақсад сари айлантириш имкониятига эга. Жамият тараққиётида нутқ белгиловчи рол ўйнайди. Нутқсиз киши жамиятда бўлиши мумкин эмас. Ҳамма синфлар тил воситаларидан тенг фойдаланаверадилар. Аммо нутқ ундай эмас. Маълум бир синфнинг манфаатини кўзлабтузилади. Демак, нутқ синфий ходисадир.