Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Учинчидан, валюта қора бозорининг барҳам топишига эришилади. Чунки банклардан чиқадиган ва унга тушадиган маблағлар бевосита рақам билан ахборотлар тўрида (блокчейн ҳолатида) амалга ошириладиган бўлса, бунинг ҳам имконияти чекланади. Ҳар бир сўм қилинган пул муомаласи ахборот технологиялари ёрдамида рақамлаштирилгандан кейин уни ўз ихтиёри билан ўзгартириш имконияти бутунлай ёпилади.
Тўртинчидан, яқинда амалга оширилган ва оширилиши давом этаётган солиқ ислоҳотлари ҳам яширин иқтисодиётнинг олдини олишга қаратилган-лиги билан аҳамиятлидир. Ҳамон айрим корхоналарда, айниқса хизмат кўрсатиш соҳасида ходимлар расмий ишга жойлашмаган ҳолда фаолият кўрсатмоқда. Бундай ходимларга ойлик маоши “конверт”да берилиш амалиёти мавжуд. Ушбу тўланадиган иш ҳақидан ҳеч жойда ўз аксини топмайди ва мос равишда булардан солиқлар ҳам тўланмайди. Бу ҳам яширин иқтисодиётнинг бир кўриниши сифатида сақланиб қолмоқда. Бундай ҳолатга барҳам бериш вақти келди, деб ўйлаймиз. Буни амалга ошириш учун эса, қўшимча “рағбатлантириш” чора-тадбирларни кўриш керак, деб ўйлаймиз.
Бешинчидан, ижтимоий ҳаётимизда ҳам рақамли иқтисодиётнинг тартибни ўрнатишга ҳиссаси катта бўлмоқда. Жумладан, пондемия шароитида олий ўқув юртларида дарслар масофадан туриб ўтиладиган бўлди. Олдинлари бир жуфт дарс қандай ўтган бўлса, ўша ҳолида қолар эди. Дарс вақти тугагач, ўтилдими ўтилди, бўлар эди. Эндиликда дарснинг қандай ўтилганлиги, неча киши иштирок этганлиги, қанақа ахборотлар берилганлиги, қанча талаба иштирок этганлиги, хуллас, дарс билан боғлиқ ҳамма маълумотлар ахборот технологиялари хотирасида сақланиб туради. Буни қачон хоҳласа текшириши ва иштирокчиларга (ўқитувчилар ва талабаларга) тегишли “баҳо”ни бериши мумкин.
Аммо яширин иқтисодиёт ва валютанинг қора бозори ҳанузгача сақланиб қолмоқда. Албатта бунинг мамлакат иқтисодий тараққиётига салбий таъсир қилиши тайин. Яширин иқтисодиёт ва қора бозор ҳақида гап кетганда барча кишилар қандай қилиб улардан халос бўлиши ҳақида гапиради. Бунга эришиш учун қандай йўлларни танлаш мумкинлиги бугунги кунда ўта долзарб ҳисобланади.
Бугунги кунга яширин иқтисодиёт, сохта маълумотлар ва қора бозорга қарши курашиш учун Ўзбекистонда тегишли шароитлар яратилди. Маълумки мамлакатимизда валюта либерализацияси амалга оширилиб, тегишли тажрибалар орттирилди. Шу даврда бир мунча вазият ўзгарди, валюта айрибошлаш учун анча енгилликлар яратилди. Аммо ҳамон яшириш иқтисодиёт ва қора бозор аломатлари сақланиб қолмоқда. Албатта бу ҳолат иқтисодиёт соҳада ҳалол-покиза фаолият кўрсатаётган тадбиркорларни бироз ташвишга солади.
Банкларда хорижий валютани нақд кўринишда сотишни тўлиқ рақамлаштиришни тақозо қилади, яъни бунда имкон қадар одамларнинг иштирокини камайтириш лозим бўлади. Агар хорижий валютани банклар томонидан турли баҳоналар билан сотилиши сусайтирилса, албатта қора бозорнинг сақланиб қолинишига сабаб бўлади. Чунки одамлар айнан хорижий валюта керак пайтида алмаштиришга киришади. Шу пайт банкларда бўлмаса, албатта қора бозордан ахтаришади. Бундай эҳтиёж унинг сақланиб қолишига муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Албатта ҳозир бунга максимал даражада чек қўйилди. Банкоматлар орқали нақд пулларни олиш, хорижий валютани алмаштириш йўллари очилди. Аммо буларни янада кенгайтириш масаласи ҳали кун тартибидан олиб ташланмаслиги лозим.
Масаланинг иккинчи томони бор. Агар валютани сотишни тўлиқ эркинлаштириш ҳам ўзимизда бироз хатарли. Уни бир қисм “тадбиркорлар” истаганча сотиб олиши мумкин. Шу туфайли айнан хорижий валютани кимлар харид қилаётганлиги аниқ бўлиши керак. Ушбу усулнинг ҳам йўлини топишди. Бир пайтлар ҳар бир шахсга чегараланган миқдорда валюта сотиш меъёри белгиланган эди. Бундан ҳам эгри йўлларни топишди. Бировларни ёллашга ўтилди. Ушбу ёлланган шахсни пул билан таъминлайди ва у паспорти билан бориб, арзимаган ҳақ эвазига валютани алмаштириб берадиган бўлди.
Бундай ҳолатни бартараф қилиш жуда мураккаб, чунки одамлар қандай қилсаки, ўзларининг ортиқча пулини хорижий валютада сақлаш учун алмаштириб олишга интилади. Зеро, нақд хорижий валюта керак бўлиб қолганда валютани эркин алмаштириш имконияти бўлмай қолишлик хавфидан чўчимоқда. Шу туфайли ҳар бир масалага ўта синчковлик билан, биринчи бошланишда тегишли назорат билан жорий қилиниши мақсадга мувофиқ.
Фикримизча, валютани алмаштиришни тўлиқ эркинлаштириш билан бирга унинг шаффофлигини ҳам таъминлаш лозим бўлади. Рақамли операцияларни амалга оширишб, ким қанча харид қилаётганлигини ва қанча харид қилганлигини билишни тақозо қилади. Бунда маълум миқдорда валютани кўп харид қилиб, кейин қора бозорда сотиш имконияти чекланади. Бу вақтинчалик чора. Муҳими, бу ерда ҳам инсонлар маблағи бўйича бой бўлиш билан бирга маънавий жиҳатдан ҳам бой бўлишлигини тақозо қилади. Инсонда иймон-эътиқод шаклланган бўлсагина шу ҳолатда ҳам турли найрангларни қилишмайди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг юқорида келтирилган “Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3832-сон қарори (2018 йил 3 июль) билан Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Лойиҳа бошқаруви миллий агентлиги ҳамда Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги ҳамкорликда 2018-2020 йилларда “блокчейн” технологияларини ривожлантириш дастурини ишлаб чиқди. Мазкур дастурда белгиланган вазифаларни тизимли равишда амалга ошириш жараёнида қуйидагилар кўзда тутилган:
“а) крипто-активлар айланмаси соҳасидаги фаолиятни, жумладан мазкур фаолиятни ташкил этишнинг ҳуқуқий асосларини яратиш орқали жорий этиш ва ривожлантириш, бунда крипто-активларни маҳаллий ва халқаро крипто-биржаларда реализация қилиш имкониятини назарда тутишни;
б) 2021 йил 1 январдан бошлаб "блокчейн" технологияларини:
давлат органлари фаолиятига, жумладан бошқа давлат органлари ва ташкилотлари билан ҳамкорлик қилишда, давлат харидларини амалга оширишда, давлат хизматларини кўрсатишда, шахс тўғрисидаги маълумотларни верификациялашда татбиқ этишни;
давлат реестрлари, классификаторлари ва бошқа маълумотлар базаларини юритишда, жумладан уларга киритилган ахборотни янгилаш ва ундан фойдаланишда жорий этишни;
устав фондида давлатнинг иштироки устувор бўлган йирик тижорат ташкилотларининг корпоратив бошқаруви тизимига, жумладан бизнес жараёнларни такомиллаштириш, ишлаб чиқариш, маъмурий ва операцион жараёнларни мақбуллашириш, шунингдек, замонавий менежментни татбиқ этиш ва ресурсларни бошқариш учун татбиқ этишни;
клиринг операцияларида, тўловларни амалга оширишда, савдога оид молиялашда (аккредитив), шунингдек, лойиҳаларга кредит беришда жорий этишни”⁴⁵.
Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Президент қарори қабул қилинганлиги ушбу масаланинг нечоғлиқ катта аҳамиятга эга эканлигидан далолат бериб турибди.
Рақамли иқтисодиётни жорий қилиш ва ривожлантириш бўйича ваколатли орган қарорга мувофиқ Лойиҳа бошқаруви миллий агентлиги ҳисобланади. Ана шу ташкилот рақамли иқтисодиётга оид бўлган крипто-активлар соҳасида майнинг, смарт-контрактлар, “блокчейн” технологиялари-ни жорий қилиш, “блокчейн” технологияларини ишлаб чиқиш ва фойдаланиш соҳасида малакали кадрлар тайёрлаш каби ишлар билан шуғулланади. Муҳим ва эътиборли жиҳат, жисмоний ва юридик шахслар ўртасидаги крипто-активлар айланмаси ва улардан олинган даромадлар солиққа солиш объектлари бўлиб ҳисобланмайди. Рақамли иқтисодиётнинг ҳозирги босқичида ушбу имтиёзни оқлаш мумкин. Келажакда ушбу даромад ҳам солиқ объекти бўлиши мумкин.
Хулоса қилиб айтганда, рақамли иқтисодиёт яширин иқтисодиётнинг душмани эканлигига гувоҳ бўлдик. Чунки, мамлакатимиз тараққиётининг ҳозирги босқичида, яъни короновирус пандемияси шароитида, жуда кўп масалалар масофадан ҳал бўлишлигини талаб қилганлиги учун рақамли иқтисодиётни жорий қилиш жараёни бирмунча тезлашгани, ушбу ҳолат жамиятимиз учун объектив зарурият эканлиги, унинг яширин иқтисодиётни жиловлаш хусусиятининг борлигига ҳам амин бўлдик. Бугунги кун талабидан келиб чиқиб, рақамли иқтисодиётни шакллантиришни тезлаштириш шу орқали, яширин иқтисодиётни бартараф қилиш бўйича ҳам тегишли тавсиялар ишлаб чиқилган.