Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура – Қурилишинститути «Қурилишни бошқариш» факультети

Меҳнат сарфлари бажарилган киши – соатлар сони билан анча аниқ ифодаланади. Лекин уларни ҳисоблаш жуда кўп меҳнатни талаб қилади.
Киши – кунлар меҳнат сарфларининг киши – соатларда ўлчангандагига қараганда камроқ бўлган натижани беради, чунки киши – кунлар ички сменали тўхтаб қолишларни ҳисобга олмайди.
Ишчи ходимларнинг ўртача ойлик сони киши – кунларига қараганда кун мобайнидаги тўхталишларни ҳисобга олмайди, шунга қарамасдан айнан ишчи-ходимларнинг ўртача ойлик сонидан йиллик меҳнат унумдорлигини ҳисоблашда фойдаланилади, чунки бу турли корхоналарнинг, тармоқларнинг ва умуман мамлакат бўйича кўрсаткичларнинг қиёсланишини таъминлайди. Корхона хўжалик фаолиятини ички ишлаб чиқариш бўйича таҳлил қилишда соатли ва кунлик меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларидан фойдаланилади. Шундай қилиб, унумдорликни аниқлаш учун маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва меҳнат сарфларининг тегишли кўрсаткичлари танланади ва биринчи кўрсаткичлар иккинчи кўрсаткичларга бўлинади.
Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва меҳнат сарфлари кўрсаткичларининг устунлиги ва кмачиликларини таҳлил қилиш асосида шуни таъкидлаш жоизки, уларни мумкин бўлган ҳар қандай уйғунлаштириш маълум бир иқтисодий мазмунни касб этади, уларни танлаш эса меҳнат унумдорлиги даражасини ўлчашнинг конкрет масалалари билан аниқланади. Корнхонада унумдорликни аниқлашнинг энг кенг қўлланиладиган (универсал) усули йил давомида ўртача рўйхат бўйича шу корхона битта ишчисига тўғри келадиган корхона томонидан бир йилда ишлаб чиқарилган соф маҳсулотнинг миқдорини ҳисоблашдан иборатдир.
Меҳнат унумдорлигининг бошқа кўрсаткичи – меҳнат сиғими - маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга тўғри келадиган жонли меҳнат сарфининг йиғиндисини белгилайди.
Маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш бўйича меҳнат сиғимини аниқлаш учун ҳамма ишлаб чиқаришга сарфланган сарф – харажатларни маълум вақтда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига бўлиш керак бўлади. Меҳнат сиғими кўрсаткичи қаралаётган қурилишга алоқадор бўлмаган бошқа омилларнинг таъсирига учрамайди. Шунинг учун маҳсулот (иш)нинг фактли меҳнат сиғими нархли ишлаб чиқариш кўрсаткичига нисбатан анча тўғри бўлиб, меҳнат унумдорлигининг даражаси ва динамикасини тавсифлаб беради.
Меҳнатни режалаштириш ва таҳлил қилиш мақсадида алоҳида операциялар, буюмлар, ишларнинг меҳнат сиғими ҳисобланади.
Технологик меҳнат сиғими (Т₁) асосий ишчи-бажарувчилар ва вақтбай ишлайдиганларнинг меҳнат сарфлари билан аниқланади. У ишлаб чиқариш операциялари, деталлар, тугунлар ва тайёр маҳсулотлар бўйича ҳисобланади.
Хизмат кўрсатиш бўйича меҳнат сиғими (Т₂) асосий цехларнинг ёрдамчи ишчиларининг ҳамда ёрдамчи цехлар ва бўлимлардаги ишчиларнинг, ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатаётган ҳамма ишчиларининг меҳнат сиғимини намоён этади. Уни ҳар бир операция, буюм бўйича ёки буюмнинг технологик меҳнат сиғимига пропорциональ ҳисоблаш мумкин.
Ишлаб чиқариш бўйича меҳнат сиғими (Т₃) технологик ва хизмат кўрсатиш бўйича меҳнат сиғимлари йиғиндисидан ташкил топади, яъни бу асосий ва ёрдамчи ишчиларнинг иш бирлигини бажаришга сарфлаган меҳнатини ифодалайди.
Бошқариш бўйича меҳнат сиғими (Т₃) раҳбарлар, мутахассислар, хизматчилар томонидан сарфланган меҳнат йиғиндисидан иборат бўлади. Бундай сарфларнинг бир қисми бевосита буюмларнинг тайёрланиши билан боғлиқ бўлиб, бу буюмларга бевосита (бевосита) тегишли бўлади, меҳнат сарфларининг бошқа қисми эса буюмларнинг тайёрланишига бевосита боғлиқ бўлмайди, ишлаб чиқариш меҳнат сиғимига пропорционал бўлган ҳолатда бумларнинг тайёрланишига тегишли бўлади.
Энг яхшиси, маҳсулотнинг тўлиқ меҳнат сиғими кўрсаткичидан фойдаланиш жуда қулай бўлиб, бу кўрсаткич барча категориялардаги ишчиларнинг меҳнат сарфлар (киши-соатлар)ини ўз ичига олади ва у қуйидаги формула бўйича ҳисобланади
(3)
Меҳнат сиғими ҳисоблаш усулига боғлиқ равишда меъёрий, фактли, режали меҳнат сиғимларига ажратилади.
Меҳнат сиғими кўрсаткичлари меҳнат унумдорлигининг даражасини ҳисоблаш, янги конструкциялар, материаллар ва технологик жараёнларни қўллашнинг самарадорлигини ҳамда қурилиш–монтаж ишларининг механизациялашганлигини баҳолаш учун зурурдир. Меҳнат сиғими кўрсаткичларидан қурилишда меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиёжларни ҳисоблашда фойдаланилади.
Меҳнат унумдорлигини ҳисоблаш (ўлчаш)нинг методларини ҳар доим такомиллаштириб бориш тақоза этилади, шу билан у ёки бошқа омиллардан масадли йўналишда фойдаланишни ва конкрет иқтисодий мақсадларни ҳисобга олган ҳолда меҳнат сиғимининг самрадорлиги (натижавийлиги)ни объектив (холисона) баҳолашга эришиш мумкин. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитларида бошқаришнинг замонавий иқтисодий методларида шундай ўлчам бирликларини излаб топиш бўйича изланишлар олиб борилмоқдаки, улар натижалар ва сарф-харажатларни бир-бирига боғлаш орқали алоҳида ишчиларнинг хўжалик ҳисобидаги фанфаатларини ҳисобга олгани каби бутун жамиятнинг ҳам манфаатини ифодаламоғи лозим. Натижа сифатида фойда, даромад тушунилса, сарф сифатида эса меҳнатга ҳақ тўлаш фонди тушунилади.
Бошқаришнинг меҳнат унумдорлиги ўсиши омилларидан фойдаланиладиган ташкилий-иқтисодий методлари. Бозор туридаги иқтисодиётга ўтиш бошқаришнинг меҳнат унумдорлигини ўстиришга қаратилган анънавий ёндашувларини қайта кўриб чиқишни талаб этади. Ушбу соҳада фан ва амалиёт орқали кўп йиллар давомида нималар тўпланган бўлса, ҳаммасининг ижобий ва салбий томонларини холисона баҳолаш зарурдир. Ишлаб чиқаришни фақат унинг техник-иқтисодий мазмуни жиҳатидан кўриб чиқилишини бутунлай мақсадга мувофиқ деб бўлмайди.
Ишлаб чиқаришнинг техник-иқтисоддий мазмуни ишлаб чиқаришнинг омиллари билан боғлиқликда аниқланади. Технологиялар, техника, материалларнинг ошиб бораётган имкониятлари меҳнатни, ишлаб чиқаришни ва бошқаришни ташкил этиш таъсири остида амалиётга тадбиқ этилади. Меҳнат фақат шундагина самарадор бўладики, қачонки, унинг ташкил этилиши ишлаб чиқариш ва бошқаришнинг комплекс тарзда ташкил этилиши билан биргаликда амалга оширилса, лекин бу шарт ҳар доим ҳам бажарилавермайди. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш – бу, моҳиятига кўра, меҳнатнинг моддий элементларининг функциаллашувини таъминлаш бўлса, бошқаришни ташкил этиш эса – меҳнат муносабатларининг функциалла-шувидир. Комплекс ташкил этилган меҳнат фаолиятини иш жойига, структура бирлигига ва бутун корхонага қўллаш жуда зарурдир: бу меҳнатни ташкил этишнинг тор тушунчасидан технологик фаолиятга ўтиш демакдир.
Ҳозирги вақтда янги ишга туширилаётган объектларнинг ҳаммаси ҳам техник-технологик параметрлар билан узвий боғланган меҳнат, ишлаб чиқариш ва бошқаришни ташкил этишнинг пухта тайёрланган лойиҳаларига ҳар доим ҳам эга бўлавермайди. Шу сабабли меҳнатни ва ишлаб чиқаришни бошқаришнинг ташкил этилиш даражаси ҳамда бир хил шароитларда ишлаётган, айнан бир хил жиҳозлар (дастгоҳлар)да бир хил маҳсулотларни ишлаб чиқарадиган корхона ишчиларининг сони тез-тез бир-биридан сезиларли равишда фарқ қилиб туради.
Инсон омилини фаоллаштириш ва фан-техника тараққиётини жадаллаштириш – бу мувозанатлашувчанлик ва ишлаб чиқариш омиллари динамик ривожланишининг ўзаро боғланган муаммоларидир. Ушбу муаммо назарий жиҳатдан яхши ишлаб чиқилмаган.
Ижтимоий омилларнинг ролини кучайтиришни ҳисобга олмасдан туриб меҳнат самарадорлиги муаммосини ечиш мумкин эмас. Фақат шуни инобатга олган вазиятдагина иккита ўзаро боғланган масалаларнинг мақбул ечимларини топиш мумкин бўлади: юқори натижага эга бўлган ишлаб чиқариш ва товарлар ҳамда хизматларнинг рақобатбардошлиги таъминланади ва шу билан бир вақтнинг ўзида ҳар бир ишчи – ходимга тегишли ижтимоий кафолатларни тақдим этиш йўли билан ишчи–ходим-ларнинг ишлаб чиқарувчанлигини кенгайтиришга эришиш мумкин. Меҳнатни гуманизациялаштириш инсон меҳнати мазмунини аниқлашда унинг устувор қадр-қиммати тан олиниши, янги технологиялардан фойдаланиш имкониятлари, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш шароитларини белгилаб беради. Улардан охиргиси, яъни атроф-муҳитни муҳофаза қилиш айниқса қурилиш ишлаб чиқариш соҳасида жуда муҳим аҳамият касб этади. Меҳнатни жуда ҳам тор даражадаги бўлимларга ажратишга мутлақо йўл қўймаслик керак, ишчи –ходимларга меҳнат функцияларини кенгайтириш учун кенг имкониятлар тақдим этиш, касбларни қўшиш, бошқарувда иштирок этишларини, технологияни инсонга ва инсонни технологияга ўзаро адаптациялашни таъминлаш зарур.
Бозор муносабатлари шароитларида юқорипрофессионал ишчи-ходимларни жалб этишнинг эгилувчан шаклларини таъминлаш тақоза этилади. Ҳар бир ишчи-ходимни нафақат унинг профессионал сифатлари нуқтаи-назаридан, балки уни инсонга хос бўлган индивудиал фазилатлар ва эҳтиёжлар бўйича ҳам баҳолаш алоҳида муҳим аҳамият касб этади. Шундай қилиб, меҳнат фаолиятини ташкил этишни меҳнатнинг ички бозорида шаклланаётган персоналдан ажратиб бўлмайди.
Корхонада меҳнат фаолиятини ташкил этиш юқори ташаббускорлик ва фаоллик даражасига эга бўлган ва ўзининг иши учун ҳар қандай хавф-хатарга юз тутадиган ишчи-ходимлари билан ажралиб турадиган тадбиркорликнинг ривожланиши билан узвий боғлангандир.