Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат юридик институти

Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал Кодекси, Т., «Адолат», 1999. 
67
Қаранг: Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т., «Адолат», 6-сон, 118-бет.
68
Қаралсин: Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2002 йил 12 январ 1095-сон билан 
рўйхатга олинган «Давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ғайриқонуний хатти-
ҳаракатлари туфайли фуқароларга ва юридик шахсларга етказилган зарар учун давлат бюджети-
дан пул тўловларини амалга оширилиши тўғрисидаги йўриқнома». 

---

 
Билимингизни текшириб кўринг 
1. Меҳнат шартномасини бекор қилиш деганда нимани тушунасиз? 
2. Меҳнат шартномаси бекор бўлишининг қандай умумий асослари қонунда назарда ту-
тилган? 
3. Ходим томонидан меҳнат шартномасини бекор қилиш тартибини айтиб беринг. 
4. Муддатли меҳнат шартномаси ходим томонидан муддатидан аввал бекор қилиниши мум-
кинми? 
5. Муддатли меҳнат шартномаси муддатидан олдин бекор қилинса, ходим қайси ҳолларда 
иш берувчига неустойка тўлаши лозим? 
6. Меҳнат шартномаси иш берувчи ташаббуси билан қандай асослар мавжуд бўлганида бе-
кор қилиниши мумкин? 
7. Иш берувчи томонидан меҳнат шартномасини бекор қилиниш тартибини сўзлаб беринг. 
8. Меҳнат шартномаси бекор бўлганида ишдан бўшатилган ходимга меҳнат дафтарчаси ва 
ҳисоб-китоблар қандай муддатларда берилади? 
9. Ғайриқонуний равишда ишдан бўшатиш ёки бошқа ишга ўтказиш нима ва бундай хатти-
ҳаракатлар учун қандай ҳуқуқий жавобгарлик мавжуд? 
10. Ишдан четлатиш нима ва унга қандай ҳолларда йўл қўйилади? 
I боб. ИШ ВАҚТИ ВА ДАМ ОЛИШ ВАҚТИ 
 
1-§. Иш вақти, унинг турлари ва давомийлиги 
Иш вақти меҳнат шартномасининг муҳим шартларидан биридир. Чунки 
иш вақтининг оқилона меъёрларини белгилаш ходимлар учун ҳам, иш бе-
рувчи учун ҳам, давлат-жамият учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Иш вақтининг 
физиологик ва ижтимоий чегараларини тўғри белгилаш ва уларга амал қилиш 
ходимлар жисмоний ҳамда руҳий саломатликларини муҳофаза қилиш, улар-
нинг тез қариб қолишлари, касалликларга чалиниб, меҳнат қобилиятларининг 

---

пасайишига йўл қўймаслик, айни пайтда иш берувчи учун ҳам зарур хўжалик 
якунларига эришиш имконини беради. 
Халқаро Меҳнат Ташкилоти ва бошқа инсонпарвар халқаро ташкилотлар 
ходимларни ишлаб чиқаришда зўриқиши туфайли касалликларга чалинишла-
рининг олдини олиш, белгиланганидан кўпроқ вақт давомида ишлашларига 
йўл қўймасликка қаратилган тадбирларни белгилайди
69
. 
Иш вақтини ҳуқуқий тартибга солишдан кўзланган асосий мақсад физиологик меъёр-
лардан ортиқча вақт давомида ишлаш туфайли саломатликка зиён етишига йўл қўймаслик, 
ходимларга дам олишлари, маънавий камол топишлари, болалар тарбияси, оилавий 
машғулотлар билан банд бўлишлари учун реал имкониятни кафолатлашдан иборатдир. 
МКнинг 114-моддасига кўра: «Ходим иш тартиби ёки графигига ёҳуд 
меҳнат шартномаси шартларига мувофиқ ўз меҳнат вазифаларини бажариши 
лозим бўлган вақт иш вақти деб ҳисобланади». 
Фуқаролар меҳнат қиладиган соҳалар хилма-хил бўлиб, улар нафақат ишхоналар-
да, ўз томорқасида ҳам, тадбиркор сифатида ҳам меҳнат қилишлари мумкин. Аммо 
уларнинг корхона, муассаса, ташкилотларда ёлланиб ишлашга асосланган иш вақтигина 
меҳнат қонунлари билан тартибга солинади. 
Ходимнинг меҳнат муносабатига киришганлиги унинг корхонадаги ички 
меҳнат тартибига, меҳнат интизомига, корхона тартибига риоя этиш лозимли-
гини тақозо этади. Шу сабабли меҳнат ҳуқуқида иш вақти деганда ходим ич-
ки меҳнат тартиби қоидаларига кўра меҳнат бурчларини бажарадиган вақт 
тушунилади. Ходим иш вақти давомида корхонада бўлган ҳолда айрим ҳол-
ларда эса корхонадан бошқа жойда бўлсада, иш берувчининг топшириқлари-
ни, давлат-жамият вазифаларини бажариши назарда тутилади. 
Иш вақти узунлиги меҳнатнинг энг муҳим шартларидан бири ҳисоблана-
ди. Шунга кўра иш вақтининг энг кўп миқдори ходим ва иш берувчи ман-
фаатларини ҳисобга олган ҳолда давлат томонидан белгилаб қўйилади. Иш 
вақти нормаларининг белгиланиши ходим меҳнатини миқдор ва сифат жиҳати-
дан ўлчаш воситаси ҳамда шунга кўра иш ҳақи тўлаш меъёри, корхона меҳнат 
натижаларини аниқлашга ёрдам берувчи кўрсаткич вазифаларини бажаради. 
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари иш вақтининг кунлик, ҳафталик 
ва йиллик нормаларини белгилайди. Иш куни деганда ходим сутка давомида 
ишлаши лозим бўлган вақт тушунилади. Иш куни узунлиги одатда ҳафталик иш 
вақти нормасига асосан ва иш берувчининг, улар вакилларининг ўзаро келишу-
вларини ифодаловчи жамоа шартномалари, ички меҳнат тартиб-қоидалари 
69
Жумладан, БМТнинг 1966 йил 19 декабрдаги «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар 
тўғрисида»ги халқаро Пактида (7-8-моддалар) ҳамда Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 1935 йил-
ги 47-сонли «Иш вақтини ҳафтасига 40 соатгача қисқартириш тўғрисида»ги Конвенцияси ва 116-
сонли тавсияларида иш вақти чегараларига андозалар белгилаб қўйилган. 

---

меҳнат шартномасига кўра белгиланади. Қонун хужжатларида бевосита иш 
куни узунлиги белгиланадиган ҳоллар ҳам мавжуд
70
. 
Иш ҳафтаси деганда ходим ҳафта давомида ишлаши лозим бўлган вақтга айтила-
ди ва умумий қоидага кўра ҳафталик иш соати қирқ соатдан кўп бўлиши мумкин эмас. 
Беш кунлик ва олти кунлик иш ҳафтаси мавжуд. Беш кунлик иш ҳафтаси иш кунининг 
узунлиги саккиз соатдан, олти кунлик иш ҳафтасида эса етти соатдан, олтинчи куни 
эса беш соатдан ортиқ бўлиши мумкин эмас. 
Иш сменаси, деганда иш берувчи томонидан ходимлар вакиллик органи 
билан келишилган ҳолда ички меҳнат тартиби қоидалари ёки сменалар алма-
шуви графигида белгилаб қўйиладиган сутка давомидаги иш вақтига айтила-
ди. 
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари алоҳида тусга эга бўлган ва зарарли ишлаб 
чиқариш шароитида ишлаётган ходимлар учун, ёши, саломатлиги ҳолати ва бошқа хусуси-
ятларини ҳисобга олиб, қисқартирилган иш вақти нормасини белгилайди. 
Ўзбекистон Республикаси МКнинг 116-моддасига кўра иш вақтининг 
қисқартирилган муддати қуйидагилар учун белгиланади: 
1) ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимлар; 
2) I ва II гуруҳ ногиронлари бўлган ходимлар; 
3) ноқулай меҳнат шароитлардаги ишларда банд бўлган ходимлар; 
4) алоҳида тусга эга бўлган ишлардаги ходимлар; 
5) бюджетдан таъминот олувчи муассаса ва ташкилотларда ишловчи 
ҳомиладор ва уч ёшга тўлмаган фарзандлари бўлган аёлларга – ҳафтасига 35 
соатдан ортиқ бўлмаган иш вақти белгиланади. 
МКнинг 242-моддасига мувофиқ ўн олти ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган 
ходимларга ҳафтасига ўттиз олти соатдан, ўн бешдан ўн олти ёшгача бўлган 
шахслар (таътил даврида ишлаётган 14-16 ёшгача бўлган ўқувчилар)га 
йигирма тўрт соатдан ошмайдиган қилиб белгиланади. 
МКнинг 220-моддасига ҳамда Ўзбекистон Республикаси «Ногиронларни 
ижтимоий ҳимоялаш тўғрисида»ги Қонунининг 30-моддасига кўра
71
I ва II гу-
руҳ ногиронларига меҳнатга ҳақ тўлаш камайтирилмаган ҳолда иш вақти 
ҳафтасига ўттиз олти соатдан ошмайдиган қисқартирилган муддати белгила-
нади. 
Ноқулай меҳнат шароити мавжуд бўлган ишларда иш вақтининг ҳафтасига 
ўттиз олти соатдан ошмайдиган қисқартирилган муддати меҳнат жараёнида 
70