Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси

6.5. Трансформаторларда иссиқлик ва намлик алмашинуви 
Трансформатор изоляциясининг диэлектрик хусусиятлари унинг 
намлиги, ҳарорати ва электр майдони таъсирига боғлиқ бўлади. Электр 
майдони таъсирида изоляция ўз-ўзини қуритиши мумкин. 
Атроф муҳит билан трансформатор изоляцияси орасида доимий 
иссиқлик ва намлик алмашинув жараёни боради. Юклама ва қизиш ҳарорати 
ортса, атроф муҳит намлиги юқори бўлса ҳам трансформатор изоляциясидаги 

---

85 
намлик ташқи муҳитга чиқади, трансформаторда қуриш жараёни кетади, агар 
юклама ва трансформатор ҳарорати паст бўлса, тескари жараён кетади, яъни 
трансформатор намлиги ортади. Намлик мой орқали трансформаторнинг 
қуруқ изоляциясига адсорбцияланади (сингади). Трансформаторнинг нам 
тортиши ва қуриши унинг диэлектрик кўрсаткичларининг ўзгариб туришига 
сабаб бўлади (изоляция қаршилиги, исрофлар бурчаги ва ҳоказо). 
Трансформатор изоляциясининг қаршилигини завод ишлаб чиқарганида 
кўрсатиб беради ва паспортига ёзиб қўйилган бўлади. Эксплуатация даврида 
қаршиликнинг камайиши 30% гача йўл қўйилади. Агар трансформатор 
қаршилиги ундан пастроқ бўлса, у тармоқдан ажратилади ва қуритилади. 
Исрофлар бурчаги тангенсининг ортиши 1,5 мартагача руҳсат этилади. Агар 
5
,
1


tg
бўлса, трансформатор қуритилиши зарур. 
Қишлоқ хўжалиги учун ўзига хос бўлган эксплуатация шароитларида 
ишлаб 
турган 
трансформаторларнинг 
турли 
юкламарда 
диэлектр 
кўрсаткичлари ўрганилганда, улар меъёрий ҳужжатларда кўрсатилган 
қийматларидан юқорироқ эканлиги ва атроф муҳит ҳароратига боғлиқ 
бўлиши кузатилди (6.6-жадвал). Кўрсаткичларнинг ўзгариш карралиги 
турлича бўлиб, йирик қувватли, яъни дастлабки кўрсаткичлари юқори бўлган 
трансформаторларда 
кўпроқ, 
намлиги 
юқори, 
эскирган 
кичик 
трансформагорларда камроқ ўзгаришлар қайд қилинган. Диэлектрик 
кўрсаткичларнинг миқдори аниқ белгиланган трансформатор ҳароратида ва 
атроф муҳит намлиги паст бўлганда ўлчаб кўрилиши зарур. Трансформатор 
ҳолатига баҳо бериш учун 
из
R
ва tgб ни ўлчаб кўриш етарли эмас. Бунда яна 
мойнинг электр синовлари ўтказилади; физик-кимевий анализлар 
бажарилади. Трансформаторни тармоқдан ажратиб, 
60
R
, 
15
60
/ R
R
tgб, 
15
2
/ C
C
, 
20
70
/ C
C
, ва бошқа кўрсаткичлари ўлчаб олинади. Агар зарурат бўлса, 
трансформаторни очиб унинг асосий чулғамлари ва ёрдамчи чулғамлари 
орасидаги изоляциясидан намуна олиб ўрганилади. Қотиб қолган изоляция 
қуруқ бўлиб, юқори лектр қаршиликка механик пухталикка эга бўлади. 
Бундай изоляцияли трансформатор тармоққа уланиши мумкин. Лекин агар 
трансформаторда ички, тешиб ўтувчи қисқа туташув бўлса, қисқа туташув 
токининг динамик таъсирида изоляция бирданига емирилиб кетади, 
трансформатор ўша заҳоти ишдан чиқади. Агар изоляция нам тортган бўлса, 
мой сифати паст бўлса, баъзи жойларида дефектлар бўлса, изоляция 
қаршилиги паст бўлади ва трансформаторни ишга тушириб бўлмайди. 
6.6-жадвал 
Трансформаторнинг диэлектрик кўрсатгичларининг ўзгариши 
Атроф-муҳит 
ҳарорати, 
0
С 
Трансформаторнинг диэлектрик кўрсатгичларининг реал иш 
режимларидаги ўзгариши 
ўлчашоралиқлари 
ўлчаш карралиги

60
R
15
60
/ R
R
50
2
/ C
C
20
70
/ C
C
C
C /

Трансформатор №2299 

---

86 
10 
0,1-1,0 
1930-5400 
1,0-1,13 
2,5 
2,8 
1,13 
20 
0,5-1,8 
900-4300 
1,08-1,35 
3,5 
4,78 
1,26 
30 
1,3-2,6 
700-1480 
1,2-1,5 
2,0 
2,12 
1,26 
40 
1,9-3,8 
500-880 
1,5-1,95 
2,0 
1,76 
1,3 
Трансформатор №2343 
10 
1,3-2,0 
1020-2100 
1,04-1,2 
1,54 
2,04 
1,15 
20 
1,1-3,1 
310-1050 
1,1-1,36 
2,86 
3,4 
1,23 
30 
2,4-5,2 
250-520 
1,24-1,44 
2,16 
2,1 
1,16 
40 
4,8-8,3 
92-180 
1,34-1,73 
1,73 
1,73 
1,29 
Статистик маълумотларга қараганда трансформаторларда авариявийлик 
ҳар 100 тага 7-8 ни ташкил қилади. Трансформаторнинг профилактик 
синовлари ҳажми ва даврийлиги фақат унинг намлиги билан аниқланса, хато 
бўлади, чунки унинг ичида масса алмашиниш жараёни кетади. Мойнинг 
оксидланиш маҳсулотлари қаттиқ изоляцияга сингиб қолади ва 
трансформаторга янги мой қуйилганда унга аралашиб сифатини бузади. 
Трансформаторнинг ҳолатига баҳо бериш учун унинг асосий факторларини 
тахлил қилиш зарур. Изланишларда қаттиқ изоляциянинг қуйидаги 
кўрсаткичлари фактор сифатида кўриб чиқилади: полимерланиш даражаси ва 
механик пухталиги, таркибидаги намлик миқдори, электр мустахкамлик, 

tg
, 
солиштирма ҳажмий қаршилик, эксплуатация муддати; яна мой учун сувда 
эрувчи кислоталар миқдори, кислоталик рақами, намлик миқдори, 
илашимлилиги(қуюқлиги), солиштирма ҳажмий қаршилик, 

tg
+20ва70
о
С да, 
эксплуатация муддати.
Кузатув ва ўрганишларда мойнинг диэлектрик исрофлар тангенси (

tg
) 
билан қаттиқ изоляциянинг эскириши орасида, мойнинг 

tg
билан сувда 
эрувчи кислоталар миқдори орасидаги, ҳамда ундаги намлиги орасидаги 
боғлиқлик борлиги аниқланган. Демак 

tg
трансформаторнинг энг асосий 
факторларидан эканлиги маълум бўлди. 
Трансформаторга янги мой қуйилганда унда 

tg
жуда паст бўлади, 
эксплуатация давомида юқорида кўриб чиқилган факторлар таъсирида 

tg
гача ортади. 



tg
tg
К
б
нисбат трансформаторнинг изоляция системаси ҳақида 
хулоса қилишга имкон беради. 

---

87 
Масалан трансформаторда 
қўлланилган изоляцияловчи когоз 
мой таъсирида узининг эскириши 
окибатида структураси бузилади, 
целлюлоза 
парчаланиб 
оксидланиш маҳсулотлари мойга 
тушади ва мойнинг 

tg
сини 
оширади. Демак коғоз (целлюлоза 
асосли) 
қаттиқ 
изоляцияли 
трансформаторларда фақат мойни 
эмас, 
балки 
унинг 
қаттиқ 
изоляцияси сифати ҳақида ҳам 
маълумот 
олиш 
имконини 
беради. Трансформатор мойи 
таркибидаги 
сувда 
эриган 
кислоталар миқдори ҳам мой сифатини етарли аниқликда баҳолаш имконини 
беради, 
айниқса, 
мойни 
сифатсизлигини 
аниқлашда. 
6.4-расмда 
трансформаторнинг қаттиқ изоляциясининг эксплуатация даврида эскириб 
полимерланиши кўрсатилган. 
б
К
коэффициент ва сувда эрувчи кислоталар 
миқдори трансформатор ҳолатига баҳо бериш учун асос бўлиши мумкин. 
Агар 
14
12


б
К
бўлса, 
мойнинг 
намланганлигини 
кўрсатади,
18
16


б
К
бўлса, мойда оксидланиш борлиги, агар
26
22


б
К
бўлса, мой 
эскирганлигини билдиради. Трансформатор ремонтга тўхтатилади. Яхши 
сифатли изоляцияда 
4
3


б
К
бўлади.