Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари

BOB. INGLIZ, O’ZBEK VA RUS HIKOYALARINING ASOSIY

MAVZU, MOTIV VA USLUBIY JIHATLARI

3.1 QO’RQUV VA UMIDSIZLIK ( A. QAHHOR “ DAHSHAT ”, A. CHEXOV “ СТРАХ ”, K. MENSFILD “ THE LITTLE GOVERNESS ”
II bobimizda kichik hikoya janrining taraqqiyotiga hissalarini qo’shgan uch yozuvchining ijod yo’llari va ular haqida olimlar tomonidan bildirilgan fikrlarni o’rgandik. Endi ushbu bobda ularning bir-biriga o’xshash hikoyalari tahlili xususida fikr yuritamiz. Shu o’rinda, ayniqsa, Ketrin Mensfildga Chexov ijodining adabiy ta’sirini alohida ta’kidlab o’tish lozim: “Muhimi shundaki, Mensfild ingliz adabiyoti an’anasiga ko’ra uzun yozilishi mumkin bo’lgan bu hikoyaning qisqa hajmda yozilishiga e’tibor beradi. Har qalay, bu hodisa asarlari uning uchun juda yaqin va qimmatli bo’lgan, A.P. Chexovning adabiy ta’sirisiz yuz bermagan”⁴¹.

Ketrin Mensfildni o’z davrida zamondoshlari “ ingliz Chexovi “ deb atashgan. Uning ayrim hikoyalarida Chexovning adabiy ta’siri yaqqol namoyon bo’ladi. Adiba ijodida turli tomondan mutanosiblik ko’zga tashlanadi. Bu holni ba’zan mavzu, ba’zan g’oya va asar mohiyatiga aloqador tarzda ko’rish mumkin. Masalan , uning “The little Governess “ (Yunnaya gubernantka) hikoyasini olsak, bu hikoya yoshgina qizning yolg’iz o’zi tungi poyezdda Angliyadan Germaniyaning Myunxen shahriga enagalik qilish uchun otlangani bilan boshlanadi. Undayanaqizningyolg’iz,yaqinlarisizketayotganligihaqidagixavotiri, o’y-kechinmalari, tuyg’ularimahoratbilanifodalabberilgan. Shunday qo’rquv va xavotir ichida ketayotgan lediga qari bir chol hamrohlik qila boshlaydi. Avvaliga, ledi undan qo’rqib, shubha bilan qaraydi. Keyinchalik, bolalarcha beg’uborligi tufayli cholni xuddi o’z bobosidek hurmat qila boshlaydi, afsuski, unga ishonadi. Myunxenga yetib borgach,chol qizni shahar bo’ylab aylantiradi va uyiga olib borib o’zining qabih rejasini amalga oshirmoqchi bo’ladi. Qiz cholning uyidan qochib chiqadi, ammo yosh qizning ishonchi poymol bo’lgan edi. U cholga ishonib katta xato qilganini anglab yetadi. Hikoyada hayot dahshati , insoniyat axloqidagi chirkin tomonlar, yosh qizning bolalarcha beg’ubor qarashlarining chil-parchin bo’lishi ishonchli va ta’sirchan ko’rsatib berilgan.

Asarda yozuvchi hayotda uchraydigan beg’uborlik, ko’ngli tozalik va samimiylikni shuning aksi bo’lgan yolg’on, firibgarlik va qalloblikka zid qo’yadi. Ana shu kontrast ijodkorning adabiy maqsadini amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi. Hayotda nur va soya bir-biri bilan bog’liq. Soya bor ekan, nurning yorug’ligini, uning qadrini, afzalligini his etamiz.

Adibaning hayotning ikki qutbini – ijobiy va salbiy jihatini qarama-qarshi ko’rinishda tasvirlashdan maqsadi ham xuddi shu o’rinda namoyon bo’ladi. U o’quvchiga hayotning g’animatligini, uni qadrlashni va umrni faqat ezguliklar yo’lida sarflash lozimligini uqdirmoqchi bo’ladi. Chunki, yomonlik ro’parasida turgan ezgulik, zulmat (dahshat) qarshisida turgan yorug’lik o’quvchi tasavvurida aniqroq bo’y ko’rsatadi. Ketrin Mensfild hikoyadan xulosa chiqarmaydi, “dahshat”ning nimaligi haqida gapirmaydi. Bu boradagi mushohadani o’quvchining o’ziga qoldiradi.

Abdulla Qahhor ham Chexov ijodi uning uchun ulkan adabiy maktab vazifasini o’taganligini ko’p bora e’tirof etgan. Uning asarlarini kuzatar ekanmiz, tabiat tasvirlarida, obrazlar xarakterini yoritishda, keltirilgan har bir so’z, albatta, muhim yechimga ega bo’lishida chexovona uslub ta’sirini ko’ramiz. Jumladan, Chexovning “Strax” (Dahshat) nomli hikoyasi bor. Abdulla Qahhor ham o’z hikoyalaridan birini xuddi shunday, ya’ni “Dahshat” deb nomlaydi. Mazkur asarlarni qiyoslaganimizda, mualliflarning bir-biriga yaqin jihatlari va asarlaridagi farqli, ya’ni o’ziga xos xususiyatlari yaqqol namoyon bo’ladi. Ikkala hikoyada ham sarlavhadan boshlab, o’quvchi e’tibori dahshat tushunchasiga qaratiladi. Dahshat bu nima, degan so’roqqa javob izlanadi.

Hikoyalardagi mazmun chuqur, falsafiy, ko’pqatlamli ma’noga ega. Ikkala asarda ham voqea “kichkinagina jamiyat”da, bir oila doirasida bo’lib o’tadi. Tashqaridan qaraganda, sokin, muvozanatdagi hayot qa’rida butun insoniyatni tanazzulga yetaklash kuchiga ega bo’lgan qudratli to’fon g’alayoni mavjudligini ikkala ijodkor ham mohirona ifodalab bera oladi. Ikkala hikoya asosini ham qo’rquv va dahshat tuyg’usi belgilab beradi. Hikoyalardagi Silin va Unsin obrazlari ma’naviy pokiza, insofli, vijdonli va beg’ubor insonlar. Ular yashayotgan jamiyatlarida o’zlari kabi musaffo muhitni izlashadi. Pokiza olamdan, toza havodan nafas olishni orzu qilishadi. Ammo har qadamda buning aksiga duch kelishadi. Atrofdagi, jamiyatdagi chirkin muhit ularni qo’rquvga soladi. Tiniq ko’ngillarida dahshat tuyg’usini uyg’otadi.

Chexovning hikoyasi bosh qahramon Silin shaxsining xarakterini, mohiyatini tasvirlash bilan boshlanadi. Biz unda hayotda o’z o’rnini topa olmagan, oldida ulkan maqsad va orzulari bo’lmagan, shu kunining o’tganidan shukrona etish bilan cheklanib yashayotgan nofaol, ezilgan bir inson qiyofasini ko’ramiz. Asarda hikoyachi unga baho berar ekan, “...unda xo’jayin yo agronomni emas, faqat ezilgan odamni ko’raman”, deydi. U aqlli, mehribon, samimiy, chuqur falsafiy fikrlay oladigan kishi, ammo o’zini himoya qilishga jur’ati yetmaydigan, hatto, gapirishida ham ma’yuslik va yalinchoqlik ohangi sezilib turadigan ojiz bir shaxs sifatida tasvirlanadi. Chexov o’quvchini Silin obrazi bilan tanishtirar ekan, bir necha jihatini e’tirof etishi bilan, ya’ni qorayib, changga botib, mehnatning og’ir yuki ostida ezilishi; ishdan so’ng mudrab o’tirishi, xotini uni yosh boladay uyquga yotqizishi va,hatto, yalinchoq ohangda gapirishining o’zidayoq, uning xarakterini mahorat bilan chizib bera oladi. Ammo, shunday ijobiy axloq me’yorlariga ega bo’la turib, hayotda o’z o’rnini topa olmaydi, NEGA? Chunki bunga atrofdagi muhit, jamiyatdagi yuzsiz, nomsiz, insofsiz insonlar sabab.

Chexov hikoyada keltirilgan har bir so’zga, har bir obrazga asar mohiyatini yoritib beruvchi alohida yuk yuklaydi. Jumladan, buni biz voqeani bayon etuvchi hikoyachi timsolida ham kuzatamiz. E’tibor bersak, u asarning boshidan oxirigacha qatnashadi. Ammo biror o’rinda uning ismi tilga olinmaydi. Shuning o’zi ham chexovona ma’noga ega. Chunki u o’z insonligini yo’qotgan, vijdon, insof, ko’ngil, muhabbat, vafo, sadoqat, do’stlik kabi tuyg’ulardan mosuvo bo’lgan, ularni unutgan yuzsiz, mohiyatsiz, vujudiy qafasga aylangan banda. Shu sababli ham uning ismi yo’q.Chunki ism insonning mohiyati bilan bog’liq. Unda ma’no bor. Uning fikrlashidan, dunyoqarashidan, Mariya Sergeevnaga munosabati borasida aytgan quyidagi so’zlaridan xarakteridagi kemtikliklar sezilib turadi: “Men uni sevmas edim, ammo menga uning yuzi, ko’zlari, ovozi, yurishlari yoqardi”⁴².

Hikoyada do’stlik haqida so’zlanganda, barcha o’rinda Dmitriy Petrovich Silin bilan hikoyachi obrazi bir-biriga muqobil ravishda, yonma-yon keladi. Bu esa ikkala timsol xarakterining yorqin ochilishida muhim omil vazifasini bajaradi: “... u (Dmitiriy Petrovich – S.A.) o’z ko’nglidagi sirlarini menga ishonib, munosabatlarimizni do’stlik deb ataganida, bu meni noxush to’lqinlantirar va o’zimni noqulay sezardim”⁴³.

Hikoyachi xarakteri o’z tili bilan yoritiladi. Unda Chexov insonning tubanlashish yo’lini ko’rsatgan, deyish mumkin. Mazkur parchada u hali yo’lda. Tubanlik botqog’iga botganicha yo’q. Xiralashgan ko’ngil ko’zlarida olisdan bo’lsa-da, xiragina nur ko’rinadi. U hali dilsizligidan o’zini noqulay sezadi. Asar boshida Mariya Sergeevna bilan yolg’iz qolganda, uning eri o’zining do’sti deb hisoblashini eslaydi. Bundan kayfiyati tushib, zerikadi: “U pianinoda men yoqtirgan pyesani chalib bersa yoki biror qiziq voqeani hikoya qilsa, men mazza qilib tinglar va ayni damda negadir miyamga u o’z erini sevadi, u mening do’stim, ayoli ham meni uning do’sti deb hisoblaydi, degan fikr kelaverardi. Shunda mening kayfiyatim tushar, bo’shashar, o’zimni noqulay va zerikkan his etardim”⁴⁴. Ko’rinadiki, har bir inson yelkasida, xalqona ibora bilan aytganda, shayton va rahmon o’tiradi. Kimning yo’liga yurishni esa har kimning o’zi tanlaydi. Shu tanlov orqali u o’zining taqdirini, kelajagini, hayotini yaratadi. Hikoya boshida biz xuddi ana shunday tanlov oldida turgan inson obraziga duch kelamiz.

Xuddi shu vaziyatda Chexov asarga yana bir obrazni olib kiradi. U Sorok Muchenikov. Tasvirlanishicha, uning nasl-nasabi imtiyozli, otasi ruhoniy, onasi oqsuyak zodagonlar tabaqasiga mansub. Ammo ichkilik tufayli o’z yo’lini yo’qotgan. Mast-alast, parokanda yashashga mahkum. Ammo Chexov uning shunday ahvolga tushishining sababini ko’rsatib beradi. Bu sababning, nihoyatda, arzimas ekanligi (tamaki chekkanligi uchun o’qishdan haydaladi),o’quvchida Sorok Muchenikovga nisbatan emas, balki uni shu ahvolga tushirgan muhitga nisbatan nafrat paydo qiladi. Kitobxon o’z ko’nglida jamiyatni taftish eta boshlaydi. Demak, inson o’z-o’zidan yo’ldan chiqib ketmas ekan, uning sababini chuqurroqdan, atrofdagi insonlar majmuidan, jamiyatdan axtarmoq lozimligi anglashiladi.

Sorok Muchenikov ichkilikdan boshqa narsa qiziqtirmaydigan darajaga kelgan. Ammo, Chexov noziklik bilan, unda xudodan qo’rquv va vijdon borligiga ishora etib ketadi: “- ...Birgina qudratli xudo oldida javob berishim kerakligidan qiynalaman. Albatta, men tamom bo’lgan, bir bo’lak nonsiz, itdan badtar va qobiliyatsiz odamman, ammo vijdonga ishoning. Kechiring, Dmitriy Petrovich”.

Chexov asaridagi har bir detal yozuvchi maqsadini ochishga xizmat qiladi. Bu obraz faqatgina hayotiy voqelikni real ko’rsatish uchungina keltirilmagan. Uning kir-chir, yirtiq-yamoq ko’rinishi qandaydir noxushlikdan dalolat beradi. Ziddiyatli qiyofasi, ma’lum ma’noda hikoya syujetidagi keyingi voqealar bilan bog’lanadi. Hikoya bosh qahramonlarining kechmishlarida kutilayotgan navbatdagi xiraliklardan darak berib turadi.

Hikoyada tabiat tasvirining ham alohida o’rni bor. Asarda o’quvchi obrazlar bilan tanishtirilgandan keyin manzara tasvirlanadi. Unda, avvalo, cherkov oldida turgan qahramonlar, daryo, suv bosgan o’tloq, atrofida odamlarning sharpalari ko’rinayotgan gulxan haqida so’zlanadi. Bularning hammasida, nazarimizda, oddiy manzaradan tashqari ramziy ma’no ham bor. Qahramonlarning cherkov oldida turib suhbatlashishi – har bir inson o’z amali uchun javobgar ekanligini, daryo - umrni, suv bosgan o’tloq – insonning turli xil amallarini, gulxan - atrofdagi insonlarning yondiruvchi, noxush qilmishlarini eslatadi. “Daryoda va o’tloqning qayeridadir tuman ko’tarildi”. Tuman yulduzlar tasvirini to’sgani, daryo ustida suzib yurgani haqida gapiriladi. Tuman - osmon, nur va yorug’lik bilan bog’liq. Ularni to’smoqda. “Ular har daqiqa o’z ko’rinishini o’zgartirar, ayrimlari quchoqlashishayotgandek, boshqasi ta’zim qilayotgandek, uchinchisi esa xuddi ruhoniyning keng yengli qo’llarini osmonga ko’tarib ibodat qilayotgandek tuyulardi”. Mana osmonda suzib yurgan tumanning tasviri. U insonlarga xos xususiyatlar bilan ta’riflanmoqda. Quchoqlashayotgan, ta’zim qilayotgan, ibodat qilayotgan insonlar qiyofasi. Tumanning bunday tasvirlanishidan maqsad koinotda hamma borliq bir-biriga bog’liq, aloqada ekanligini ta’kidlashdan iborat. Taqdirlarga ta’sirdan xoli emasligini e’tirof etish. Yozuvchi o’quvchi diqqatini, ana shu tumanli, tushunarsiz tuyulgan manzara mohiyatini o’ylashga, uni anglash uchun urinib ko’rishga qaratadi. Bunday kayfiyat asar bosh qahramoni Silinning arvohlar, marhumlar va tiriklar borasidagi o’y-fikrlarini yuzaga chiqib, namoyon bo’lishiga turtki bo’ladi. Biroz keyinroq, Silin nutqi orqali nega aynan ana shunday tumanli manzarani chizib berganligini yozuvchining o’zi ham izohlab ketadi: “Men sizni sevmayman, ammo sadoqatli bo’laman”, - bu nima degani? Bu tuman, qorong’ulik... Men sevaman va javobsiz sevishimni bilaman. Allaqachon ikkita bolang bor ayolga nisbatan javobsiz sevgi! Nahotki bu tushunarli va dahshat emas? Nahotki, bu arvohlardan qo’rqinchli bo’lmasa?” Xuddi shu o’rinda hikoyaning, yozuvchi aytmoqchi bo’lgan, bosh g’oyasi Silin tilidan o’rtaga tashlanadi: “Bizning hayot va narigi dunyo bir xilda tushunarsiz va qo’rqinchli. Kim arvohdan qo’rqsa, u mendan ham, bu olovdan ham, osmondan ham qo’rqishi kerak. Agar yaxshilab o’ylab ko’rilsa, bularning hammasi tasavvurga sig’maslik va fantastiklikda narigi dunyodan kam emas”.

Hikoyaning xuddi shu o’rni eng chuqur, falsafiy mushohadalar bilan boyitilgan. Nazarimizda, Silin nutqida Chexovning dunyoqarashi, olam va odam, uning mohiyati va munosabati masalalari haqidagi qarashlari o’z ifodasini topgan. Unda yozuvchi o’z yurtining milliy mentaliteti, qishloqlarining hayoti, odamlarining ichki olami, ma’naviyati manzaralarini mukammal tasvirlab beradi. Chexov hikoyalaridan birini tahlil eta turib, A.Qahhor bu haqda shunday degan edi: “Bu hikoya Rusiya qishloqlariga qarata Chexovning usta qo’li bilan ochilgan “darchalar”ning biridir. ...Uning butun ijodida butun Rusiyani ko’rish mumkin”⁴⁵.

Silin hayoti moddiy jihatdan to’kis. U mehnatkash, aqlli odam. Xo’sh, hayotning uni qanoatlantirmayotgan jihati nimada? U nimadan qo’rqadi? Asarda Silin bu savolga shunday javob beradi: “... biz kam bilamiz, shu sababli, har kuni xato qilamiz. Adolatsizlik qilamiz, aldaymiz, boshqalarning haqqini yeymiz. Bizga kerak bo’lmagan va yashashga xalaqit beradigan bema’niliklarga butun kuchimizni sarflaymiz. Bular men uchun qo’rqinchli. ...Men, azizim, odamlarni tushunmayman va ulardan qo’rqaman”⁴⁶.

Demak, Silin atrofidagi jamiyatni tashkil etuvchi insonlarning mantiqsiz hayot kechirishidan qoniqmaydi. Uni atrofdagi ijtimoiy muhit, kishilarning ma’naviyatsizligi ranjitadi. O’zidek sof ko’ngil izlab iztirob chekadi. Qiynaladi. Jamiyatda o’zini yolg’iz his etadi. Ana shu ma’naviy yolg’izlanish uni qo’rqitadi, dahshatga soladi: “Mening fantaziyam minglab eng qayg’uli hissiyotlarni kashf etgan, nihoyatda, xursandchilik va dahshatli holatlarga meni olib chiqqan. Ammo, sizni ishontirib aytaman, bu voqelikdan ko’ra qo’rqinchliroq tuyulmagan. Aytish mumkinki, arvohlar qo’rqinchli, ammo hayot ham qo’rqinchli. Men hayotni tushunmayman va undan qo’rqaman”.

Yozuvchi Silin nutqi orqali vijdon, insof tushunchalarini unutgan, ma’naviyatsiz olomonning kirdikorlarini fosh etadi. Undaylar o’z manfaati yo’lida har qanday nopokliklarni va dahshatni kiprik qoqmay, seskanmay bemalol amalga oshirishi mumkin. Silin amalda faoliyatsiz shaxs bo’lsada, fikrlaydigan inson. Atrofidagi har bir hodisani tafakkur chig’irig’idan o’tkazib ko’radi. O’ylanadi. Hayotning tumanli manzaralari ko’nglini yashashdan sovitadi. Uni tushkun holatga tushiradi. Ammo Silin obrazining kamchiligi u mavjud yashash tarzini o’zgartirishga harakat qilmaydi. Asarda uning bunday nuqsonli ekanligi yozuvchining maqsadi bilan bog’liq. Chunki adibning niyati uning xarakterini o’zgartirish yoki faoliyatsizligini ko’rsatish emas, balki Silin orqali ijtimoiy jamiyatni fosh etish. Zamondoshlarining ko’zini ochish. Hushyor torttirish. O’z yashash tarzlari, bir-birlariga munosabatlari haqida o’ylab ko’rishga da’vat. O’ylaymizki, yozuvchi o’z maqsadiga a’lo darajada erishgan. U hikoya orqali faqat zamondoshlarining emas, balki kelajak avlod dunyoqarashining ham tiniqlashishiga hissa qo’shadi.

Hikoyada “dahshat”, “qo’rquv” so’zlari 40 marta ishlatilgan. Har bir so’zni katta yuk va mas’uliyat bilan qo’llagan yozuvchi, bu kalomni shunchalik ko’p ishlatgani, unga urg’u berilgani muhim ma’noga ega. Olamda so’z bor. So’zda olam bor. Shundan kelib chiqib, aytishimiz mumkinki, “qo’rquv” so’zida butun olam mavjud. Dunyoni asrash, ma’noli yashash- hammasi “qo’rquv” bilan bog’liq. Hayotning butun mazmuni unda mujassamlashgan.

Yozuvchi insonlar tomonidan sodir etilayotgan dahshatlar qanchadan qancha yosh taqdirlarning izdan chiqishiga, maqsad yo’lidan chekinishlariga sababchi bo’layotgani, bular esa mamlakat taqdirini xavf ostida qoldirayotganiga o’quvchi e’tiborini jalb etadi. Silin “do’stiga” butun ko’ngil dardini to’kib solgandan keyin, u endi xursand. Chunki uni tushunadigan, tinglaydigan, hamdard inson bor. Endi u,bir muddat bo’lsa-da,ulkan maqsadlar haqida o’ylay boshlaydi. Rejalar tuzadi. Kelajakka umid paydo bo’ladi. : “Endi qayg’u va qo’rquv bilan emas, balki xursandlik bilan, agar oilasida hamma narsa ko’ngildagidek bo’lsa, Peterburgga qaytib, u yerda ilm bilan shug’ullanishini aytdi. Qanchadan qancha iste’dodli yoshlarni qishloqqa haydagan qayg’uli ta’sirlarni gapirdi. Javdar va bug’doy bizning Rossiyada ko’p, ammo madaniyatli kishilar mutlaqo yo’q. Iste’dodli, sog’lom yoshlar ilm, san’at va siyosat bilan shug’ullanishlari lozim. Boshqacha yo’l tutish rejasizlik demakdir”. Mazkur fikrlar faqat Silin obrazini yorituvchi mulohazalar emas. Unda butun Rossiya taqdiri uchun qayg’urish, uning kelajagini taftish etish, xalqi ma’naviyatini yuksaltirish yo’llarini izlash maqsadi o’z ifodasini topgan.

Biz hikoyani kompozitsiya jihatidan ikkiga ajratishimiz mumkin. Dastlabki qismlarida Silin obrazi, uning fikrlari, dunyoqarashi faol. O’quvchi diqqatini jalb etadi. U orqali ko’z oldimizda Rossiya hayotining butun manzarasi chizib beriladi. Ammo ikkinchi qismda Silin obrazi biroz chetga chiqadi. Obrazlar munosabati o’zgaradi. Endi markazga uning xotini Mariya Sergeevna va hikoyachi obrazi chiqadi. O’quvchi ularning dunyoqarashi, fikrlash tarzi, ma’naviy olami bilan tanisha boshlaydi. Ularning haqiqiy qiyofasi namoyon bo’ladi. O’quvchi dastlabki qismda dahshat haqida nazariy ma’lumotga ega bo’lgan bo’lsa, ikkinchi qismda endi uni o’z ko’zi bilan amalda ko’radi. Uning butun dahshatini qalbi bilan his qiladi. Insonning qabihligidan dahshatga tushadi. Undan nafratlana boshlaydi.

Mazkur ikki obraz xarakterini Chexov mohirona ochib bera olgan. Ularning bir-biriga munosabati, ma’naviyati, insoniy qiyofasi o’z nutqlari vositasida hayotiy, sodda va aniq ifodalangan. Zohiran qaraganda, ular bir-biri bilan oddiy suhbatlashayotganga o’xshaydi. Ammo har bir jumla kinoya asosiga quriladi. O’quvchi undan, tashqarida boshqa ma’no, fikr ostida esa boshqa ma’no nazarda tutilganini osongina ilg’aydi. Yozuvchi bunday usul orqali inson vujudida ikki shaxs yashashini (tashqi va ichki) ta’kidlaydi. Zohiriy, silliq munosabatlar ortida insonni maxluqlashtirish, axloq meyorlarini muvozanatdan chiqarish quvvatiga ega nafsoniy xislatlar yashirinligini oshkor etadi: “- Do’stlik uchun bu yerga oyida bir marta kelishim yetarli bo’lardi, men esa tez-tez, deyarli har hafta kelaman” (Nega? Degan savol paydo bo’ladi); Yana: “... Siz bu yerga faqat Dmitriy Petrovich uchun kelasiz. Nima ham derdim, men juda xursandman. Bizning asrda bunday do’stlik kamdan-kam uchraydi” (?)...

Chexov asarlaridagi obrazlar xarakterini yoritishda dialoglarning juda muhim o’rni bor. Ular hikoyada shunchaki suhbat jarayoni emas, balki, nihoyatda, katta vazifani bajaradi. Har bir muloqot voqea sodir bo’layotgan jarayon, vaziyat, xarakter va holatni keng qatlamli mantiq asosida ochib berishga xizmat qiladi. Aniqrog’i, tasvirga hayotiylik, jon ato etadi:

“- Ammo allaqachon xayrli tun tilash vaqti edi, - dedi u qat’iy.

-Men xayrli tun tilashni xohlamayman... – dedim kulib va uning ortidan mehmonxonaga yurib. – Men bu kechani, agar u xayrli bo’lsa, la’natlayman.

Uning qo’lini siqib, eshikkacha kuzatib qo’yayotib, yuzida meni tushunayotganini, men ham uni tushunayotganimni va bundan uning xursandligini ko’rdim”.

Asardagi eng kulminatsion nuqtada, hikoyachi tilidan so’nggi, qat’iy hukm e’lon etiladi. Bu Chexov tasvirlagan jamiyatning ichki tanazzulini to’laligicha qamrab ko’rsata olgan xulosa deyish mumkin: “Hayot uning (Dmitriy Petrovich) nazaricha dahshatli, - o’yladim men. Shunday ekan tortinma, uni sindir. Senga bosim o’tkazmayotgan ekan, undan nimani yulish mumkin bo’lsa, hammasini ol”.

Syujet davomida uchraydigan har bir detal, har bir narsa ma’lum vazifani bajaradi. Jumladan, stol ustida yotgan Dmitriy Petrovichning bosh kiyimi, shudring, tuman, yashil kursi, tepalik, Shekspir pyesasi va boshqalar.

Asardagi tabiat manzarasi ham syujet mazmuniga mutanosib ravishda o’zgarib boradi. Dastlabki qismda quyoshning botishi, tuman, qorong’ulik tasvirlangan bo’lsa, bu o’rinda endi nurni chetga surib, undan balandga chiqib olgan soya haqida gapirila boshlanadi: “Biz yonma-yon pardaning soyasida turardik, pastimizda oy nuriga ko’milgan zinapoya bor edi. Gulzorda va xiyobonning sariq tuprog’ida daraxtlarning qop-qora soyasi cho’zilib yotardi”.

Asardagi hikoyachi o’ziga xos obraz. Uning xarakteri Chexovona uslub va mahorat bilan yoritib berilgan. Tabiatining ayrim qirralari nutqi orqali ochib berilsa, ayrimlari esa fikrlash tarzi, dunyoqarashi orqali fosh etiladi. Quyidagi parchadan uning muhabbat borasidagi tushunchasi, bunday muqaddas tuyg’uga munosabati ayon bo’ladi: “Uning menga muhabbatida Dmitriy Petrovichning do’stligidagi kabi, qandaydir noqulaylik va og’irlik bor edi. Bu ko’z yoshlar va qasamlar bilan katta va jiddiy muhabbat edi. Men esa, hech qanday jiddiy narsa – ko’z yosh ham, qasam ham, kelajak haqidagi so’z ham bo’lmasligini xohlardim. Bu oydin kecha bizning hayotimizda yorug’ uchar yulduz kabi yarq etsa bo’ldi edi, vassalom”. Bu fikrlardan uning qanchalik ma’naviy jihatdan tuban, ko’ngil olami qop-qorong’u, tumanli hislar qurshovida xira tortgan, odamiylik mezonu meyorlarini unutgan odam ekanligi ayonlashadi.

Hikoya so’ngida asarning boshdan oxirigacha ipdek tarang tortilgan dahshat tuyg’usini o’quvchi ham tushunib yetadi. U uning ko’ngliga ham ko’chadi va dahshatga tusha boshlaydi.

Silin azaldan shunday yaralgani, “do’sti”ning biror narsani tushungan bo’lsa tabriklashini aytib chiqib ketadi va qo’rqinch aralash otga qamchi bosadi.

Sorok Muchenikov o’zining erkin odamligi, oliy nasabliligi haqida otlarga qichqirib, va’z o’qiydi.

Hikoyachi “miyasidan chiqmayotgan Dmitiriy Petrovichning qo’rquvi unga ham o’tgani”haqida, hech narsani tushunmayotganligi haqida so’zlaydi. “Nega aynan shunday bo’ldi, boshqacha emas?” deya o’ziga savol bera boshlaydi.

Ko’rinadiki, hikoya so’ngida syujet nihoyatda keskinlashadi. Yozuvchi juda ko’p savollarni o’rtaga tashlaydi. Bu so’roqlar o’quvchini o’ylashga, javob qidirishga majbur etadi. Uni tafakkur olamiga yetaklaydi. Inson fikrlay boshlar ekan, demak, u o’zini qidiradi. Atrof-olamni, jamiyatni, ijtimoiy tuzum va jarayonni anglay boshlaydi. O’zini anglagan inson hech qachon yengilmaydi. Anglash yo’liga tushgan inson har qanday dahshatni yenga oladi. Bizningcha, yozuvchining asosiy maqsadi ham shu edi. U insonga ko’zgu tutadi. O’zining va hayotning mazmun mohiyatini anglash sari yo’naltiradi. Chexovning hammani o’ziga maftun etuvchi jozibali uslub va mahorati ham xuddi shunda.

Adabiyotning vazifasi insonni anglash va anglatishdan iborat ekan, mazkur hikoya insonni tanitish, uni hidoyatga boshlash yo’lida tashlangan ulkan qadam deb baholanishga loyiqligiga yana bir bor amin bo’lamiz.

Chexovning “ Страх ” hikoyasi o’z syujeti, voqealar rivoji bilan Mensfildning “ The little governess ” hikoyasidan tubdan farq qiladi. Ammo bu ikkala asarning bir-biriga mutanosib jihatlari ham bor. Bu ijodkorlar qo’ygan ma’no va g’oya mushtarakligida namoyon bo’ladi.

Chexovning “Страх” hikoyasida ham hayot dahshati, insonlar axloqidagi kemtiklik asar qahramoni Dmitriy Petrovich Silin obrazi vositasida ifodalangan. Bu asardagi q’orquv qahramonning qanchalik irodasizligini ifodalashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, vijdionsizlik va xiyonat qahramonning yaqin insonlari, ya’ni do’sti va xotini tomonidan unga nisbatan amalga oshiriladi. Ammo Silin o’zini asar davomida xuddi shu voqealarni kutgandek tutadi. Chunki u do’stiga hayotda yashashdan, odamlardan qanchalik qo’rqishini, xotini o’zini sevmasligini, hayotning o’zi dahshat ekanligini ishonib aytib beradi. Do’sti esa Dmitriy Silinning ojizligidan foydalanadi va uning xotini bilan xiyonat qiladi. Hikoya yakunida Dmitriy Silin barchasini tushunib yetganligini u do’stiga aytgan oxirgi jumlalaridan bilib olish mumkin: “Hech narsani tushunmaslik mening peshonamga bitilgani ehtimolga yaqin. Agar siz nimanidir tushunsangiz, unda… sizni tabriklayman. Mening ko’z oldim qop-qorong’u”⁴⁷.

Hikoya qahramonining fojiaviy tomoni shundaki,unda qahramonning qanchalik hayot qiyinchiliklari oldida ojizligi, so’qirligi, irodasizligi, yo’lida uchragan muammolarga qarshi kurashmasdan ko’z yumib ketaverishi, taslim bo’lishi tasvirlangan. Insonlarning esa qay darajada tubanlikka qodir ekanliklari o’z ifodasini topgan. Chexov bu hikoyani yozganda, albatta, o’z xalqining mentalitetidan kelib chiqqan. “Cтрах” va “The little Governess” hikoyalarining mutanosib tomoni shundaki, ikkalasida ham qahramonlarning ishonchi poymol etiladi. Ular, aslida, shundan qo’rqishar edi.

Abdulla Qahhor ham “Dahshat”da qo’rquv haqida yozadi. Ammo, u bu mavzuga butunlay boshqa tomondan yondashadi. “Qahhorshunos M. Sultonovaning 60-yillarning o’rtalarida bildirgan fikricha, - “Yozuvchi “Dahshat”da o’tmish temasini ishlar ekan, asosan, bir maqsadni - o’tmishda insonning ezilishi, insonlik huquqlarining poymol etilishini ko’rsatishni; yozuvchi sinflarga nisbatan cheksiz nafrat va shu bilan erkin zamonamizni yanada qadrlash hissini uyg’otishni nazarda tutadi”⁴⁸.

U o’tmishda ayollar taqdiri qanchalik og’ir bo’lganligini hikoya qahramoni Unsin misolida ko’rsatib beradi. Unsin Olimbek dodxohning eng kenja, sakkizinchi xotini bo’lib, o’zining bunday taqdiridan qutulish uchun hamma narsaga tayyor edi va u dodxoh bilan shartlashadi: Unsin tunda qabristonga borib , choy qaynatib kelishi lozim edi. Shundagina dodxoh unga o’z uyiga ketishiga ruxsat berishga va’da beradi. Qabristonga tunda borish qanchalik qo’rqinchli, ammo Unsin qaramlikda, tutqunlikda yashagandan ko’ra mana shu dahshatni afzal ko’rdi.

Taniqli adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinovning aytishicha, Abdulla Qahhor ushbu hikoyani yozishda xalq ichida yurgan bir rivoyatni asos qilib olgan ekan. Bu rivoyatga ko’ra, bir yigit qabristonga borib, qabrga pichoq sanchib kelishi kerak bo’ladi. Ammo u pichoqni etagi bilan qo’shib sanchadi va u qo’rquvdan jon taslim qiladi.

Yozuvchi bu rivoyat asosida juda ham ta’sirli hikoya yoza olgan. Hikoyaning ta’sirchanligi shundaki, unda bosh qahramon ozodlikka erishish uchun jon taslim qilishdan ham qo’rqmaydi. Ha, u jismonan nobud bo’ladi, ammo ruhan ozodlikka erishadi.

“Dahshat”ni Chexovning “Страх” hikoyasi bilan solishtirib shuni aytish mumkinki, Chexov hikoyada qahramonining qo’rquvga qarshi kurashmaganini, hayot mashaqqatlari oldida ojizligini, irodasizligini ifodalagan bo’lsa, Abdulla Qahhor Unsinning dovyurakligini, erk uchun o’zidagi qo’rquvni yengib, hatto, o’z jonini qurbon qilishga ham tayyorligini mahorat bilan tasvirlab bergan. Shu o’rinda filologiya fanlari nomzodi G. T. Garipovaning “Dahshat” va “Страх” haqidagi ayrim fikrlarini keltirib o’tmoqchimiz: “Chexov ijtimoiy-ruhiy determinizmning quyidagi tartibini qo’llaydi: “araz – anglashilmovchilik – qo’rquv - erksizlik”. A. Qahhor, A. Chexovdanfarqliravishda, falsafiyvaijtimoiy-ruhiy determinizmning birmuncha boshqacha tizimini yaratadi: “erksizlik – tutqunlik qo’rquvi – o’lim qo’rquvi – o’lim”. Qahhorqahramoni, ujismonano’lsaham, ruhantantana qiladi, chunki u o’sha qo’rquvni yengib o’tadi. Uengasosiynarsaga, qaysikiChexov “Qo’rquv”idagi qahramon hech qachon erishmaydigan ozodlikka erishadi”⁴⁹.

Ushbu hikoyaning Chexov asariga mutanosib jihatlariga kelsak, unda ham voqea bir oila davrasida bo’lib o’tadi. Chexov hikoyasini bosh qahramon qiyofasini chizish bilan boshlagan bo’lsa, Qahhor voqea sodir bo’ladigan sahnani, muhitni tasvirlash orqali o’quvchini syujetga tayyorlaydi. Hikoya ko’ngilga vahima soladigan shamol tasviri bilan boshlanadi. Ana shu dahshat uyg’otuvchi bo’ron asarning boshdan oxirigacha ishtirok etadi. U voqealar tizimini bog’lab turadi. Hikoya sarlavhasining ham muhim o’rni bor. Yozuvchi hayotning dahshatini ko’rsatmoqchi. Diqqat e’tibor ana shu dahshatni fosh etishga qaratilgan. Inson ko’ngliga vahima solayotgan qo’rquv nima o’zi. U qayerdan, nega paydo bo’lmoqda. Asarda shu savollarga javob izlanadi.

Hikoyada oddiy bir hayotiy voqea bayon etiladi. Ammo uning zamirida teran ijtimoiy muammo ko’tarilgan. Hamma fikrini oshkora ayta olish imkoniga ega bo’lmagan yozuvchi ularni turli ishoralar bilan ifodalashga harakat qiladi. Shu bois asarda juda ko’p ramziy ma’nodagi obrazlardan foydalaniladi. Mazkur asarda Chexovning “Strax” hikoyasining kuchli ta’sirini sezishimiz mumkin. Ikkala yozuvchining maqsadi ham bir oila taqdiri misolida jamiyatni fosh etishdan iborat. Ular insonni bema’ni hayotga mahkum etuvchi erksizlik dahshatini ko’rsatib berishga harakat qilishadi. Chexov voqeani bayon etar ekan, kichik bir detal sifatida arvohlar, qabrlar dunyosini tilga olib o’tadi. A.Qahhor esa o’z qahramonlarini bevosita qabriston va arvohlar olamiga, (yana kechqurun) olib kiradi. Uning ichida ularni harakatlantiradi. O’liklar va tiriklar dunyosining tafovutini ko’rsatib beradi. Qabriston o’liklarni beozor sukunat dunyosiga qabul qiladi. Tiriklarning qilmishlari va uning dahshatli oqibatlarini esa adib Unsin hayoti misolida tasvirlaydi. Va haqiqiy dahshat tiriklar dunyosida ekanligini fosh etadi.

Qahhor Chexovning “Yovuz niyatli kishi” hikoyasi haqida so’zlay turib, shunday baho beradi: “Bu hikoya Nikolay Rusiyasining qishloqlariga qarata Chexovning usta qo’li bilan ochilgan “Mujiklar”, “Nay”, “Chol”, “Chuqurlikda” singari “darcha”larning biri. O’quvchi bu darchadan qishloqqa qarab “yovuz niyatli” Denis orqali undagi odamlarni, hayotni ko’rar ekan, beto’xtov shu fikrga keladi: odamlarning hayotini tahlika ostidan chiqarish uchun “yovuz niyatli”, “jinoyatkor” Denisni emas, odamlarni denis qilgan va qilayotgan ijtimoiy tuzumni sud qilish kerak va bu tuzumni albatta o’limga hukm qilish zarur!”⁵⁰

Qahhor ham hikoyasiga “Darcha” obrazini olib kiradi. U chuqur ramziy ma’noga ega. Adibning yuqoridagi mulohazalaridan uning qanday mohiyatga ega ekanligini, asarda qanday vazifa bajarganini anglash qiyin emas. Ma’lum ma’noda ijodkorning Chexov haqidagi fikrlari o’z asaridagi badiiy ashyoni sharhlashga ham xizmat qiladi. Hikoyada darcha to’rt marta tilga olinadi: 1. “Dodxoh chilimni bir marta, lekin juda qattiq tortdi-yu yasov tortib turgan xotinlariga e’tibor qilmay, to’rga o’tdi va darchani jindakkina qiya qilib, bir ko’zi bilan tashqariga qaradi”. 2. “Dodxoh darchani zichlab yopib, joyiga o’tirib tasbeh o’girishga kirishdi”⁵¹. 3. “Shamol bir xuruj qilganida nimanidir keltirib darchaga urdi. U narsa darchani tirmalaganicha sidirilib pastga tushib ketdi.Hamma o’tirgan yerida go’yo bir qarich cho’kkanday bo’ldi va tin olmay bir-biriga qaradi”. 4. “Dodxoh xotinlariga, ulardan ham ko’ra o’ziga taskin berish uchun o’rnidan turib darchaning bir tomonini ochdi. Darchadan kirgan shamol osma chiroqni lipillatdi, tebratdi. Dodxoh pastga qaradi va suyunib ketganday:

• 
  Bo’yra, bo’yra ekan! – dedi va darchani yana zich yopib joyiga o’tirdi”⁵².
  

Birinchi marta Dodxoh darchadan tashqariga bir ko’zi bilan qaraydi. Ikkinchi marta uni zichlab yopib qo’yadi. Uchinchi va to’rtinchi parchada o’quvchi diqqati darcha obraziga yanada keskinroq qaratiladi. Darcha tashqarisidagi hayot unga qattiq urilib, hammani qo’rquvga soladi. To’rtinchi parchada Dodxoh yuragini titratgan narsa bo’yra ekanligini ta’kidlab, darchani yana zichlab yopib qo’yadi. Dodxohning darcha bilan bog’liq harakatlarida chuqur mazmun bor. Uni yozuvchi shunchaki, tabiat tasviri sifatidagina asarga kiritmagan. Asardan ko’zda tutgan butun maqsadini o’zida mujassamlashtirgan obraz sifatida o’quvchiga havola etgan. Dastlab dodxohning darchani qiya ochib, tashqariga bir ko’z bilan qarashi uning atrofdagi hodisalarga bee’tibor, mensimay, nazar pisand qilmay qarayotganligini, uni zichlab yopib qo’yishi ayollarining erksizligi, insoniy huquqlardan mahrum, tutqunlikda ekanligiga ishora etadi. Uchinchi parchada darchaga kelib urilgan nimadir o’tirganlarning barchasining ko’nglida dahshat tuyg’usini uyg’otadi. Sodir bo’lishi kutilayotgan noxush hodisa borasida xabar, sezim tuyg’usi paydo bo’ladi. Hammani vahimaga tushiradi. To’rtinchi parchada bu obrazning vazifasi hal etib beriladi. Dodxoh qo’rquv uyg’otgan narsa bo’yra ekanligini ta’kidlab, darchani yana zichlab yopib qo’yadi va hech narsa bo’lmagandek xotirjam o’tiradi. Mana shu jarayon (tasvir) yozuvchi maqsadini keng qamrovda izohlash kuchiga ega. Avvalo, u jamiyatdagi ijtimoiy to’fon nihoyatda taranglashganiga ishora qiladi. Ikkinchidan, darchaga boshqa narsa emas, aynan, bo’yraning urilishi orqali ham ijodkor bo’lajak noxushlikni eslatadi. Ma’lumki, bo’yra o’lim marosimlarida ham qo’llanadigan predmet. Uning jarayon tasvirida ishtirok etishi, darchani taqillatishi kimningdir hayot chirog’ining so’nishidan dalolatdir: “Bo’yra, odatda, tobutga solinadigan bo’lganidan dodxohning ko’z oldiga odamlarning yelkasida lapanglab ketayotgan tobutni keltirdi”⁵³. Ammo bu holat vaziyatni o’zgartiradimi? Yo’q, hech narsa o’zgarmaydi. Hech narsa bo’lmagandek, Dodxoh xuddi oldingidek, darchani zichlab yopib qo’yaveradi. Demak, atrofdagi mudhish hodisalar ham jarayonga musaffo ob-havo olib kira olmaydi. Darchaning zichlab yopilishidan anglash mumkinki, azaliy erksizlik, huquqsizlik kishanlari parchalanmay qolaveradi. Ammo shunga qaramay, Dodxoh xonadonidagi qonuniy tartiblarga darz ketadi. Unsin o’z isyoni bilan qullik zanjiri-la tamg’alangan tartiblarni parchalaydi. So’nggi parcha tasvirida yana bir holat e’tiborni tortadi: “Darchadan kirgan shamol osma chiroqni lipillatdi, tebratdi”. Demak, shamol xonadondagi kichkinagina nurni lipillatib, harakatga keltirmoqda. Harakat bor joyda hayot bor, u davom etadi. Unsin olamdan o’tdi. Ammo chiroq piligini harakatlantirib, nurlantirib ketdi. Atrofdagilarda erk, hurlik, ozodlik borasida tasavvur uyg’otdi. Unga intilish lozimligidan saboq berdi. Unsin mag’lub bo’lmadi. U hur, ozod, g’olib tarzda dunyodan o’tdi. Dodxohning yana bir xotini Nodirmohbegim ham unga ergashdi. Dodxoh xonadonini tark etdi.

Abdulla Qahhor hikoyalari kamdan-kam hollarda tabiat tasviri bilan boshlanadi. Ko’pincha, ularda keskin biror hodisa bayoni orqali syujet ichiga kiriladi. Ammo “Dahshat”da ijodkor ma’lum ma’noda o’zining hikoyanavislik uslubidan biroz chekinadi. Asar ikki haftadan beri ko’z ochirmayotgan kuzak shamoli tasviri bilan boshlanadi. Hikoyada tabiat tasviri juda muhim vazifani bajargan. Hatto asardagi obrazlar ham yozuvchi maqsadini ifodalashda bu qadar muhim maqomda turmagandek.

Hikoyadagi shamol obrazi ham chuqur ma’noga ega. U syujetning boshidan oxirigacha ishtirok etadi. Turli bosqichlarda turli maqsadlarda qo’llaniladi va turli ma’nolarga ega. Adib asarida shamol to’laqonli obraz darajasiga ko’tariladi. U xuddi insondek nafas oladi, yashaydi, jarayonlarga munosabat bildiradi, uf tortadi, xo’rsinadi, to’lg’onadi: “Yaqin ikki haftadan beri ko’z ochirmayotgan kuzak shamoli yaydoq daraxtlar shoxida chiyillaydi, g’uvillaydi; tomlarda vishillaydi, yopiq eshik va darchalarga bosh urib uf tortadi”⁵⁴. Bilamizki, shamol hamma narsani ag’dar-to’ntar qilib,to’ntarish xususiyatiga ega. Asar shunday kuchga ega to’lqinning kezinib, qafaslarni parchinlab, o’ziga yo’l izlash jarayonini tasvirlash bilan boshlanadi. Uning yaydoq-yalang’och daraxt shoxlaridan hayot nishonasini topolmay, yanada balandroqqa – tomlarga o’rlashi, undan-da hafsalasi pir bo’lib, yopiq eshik va darchalarga bosh urib, yo’l topa olmay uf tortishida chuqur ma’no bor. U o’z erkini izlab, to’siqlarni yengish, yopiq eshiklarni ochish maqsadida kezinadi.

Hikoyadagi ikkinchi tasvirda shamol yanada vahimaliroq, shiddatliroq, “o’lim changaliga tushgan mushukdek” jon holatda o’zini to’rt tarafga uradi. Shu o’rinda Qahhor mahoratini yana bir bor namoyish eta oladi. Shamolni och bo’riga, o’lim changaliga tushgan mushukka qiyoslab tasvirlaydiki, vaziyatni bundan-da tiniqroq ifodalashning iloji yo’q: “Shamol goh och bo’riday uvillar, goh o’lim changaliga tushgan mushukday pixillar, vag’illar, atrofda hech narsa ko’rinmas edi”⁵⁵.

Shamolning navbatdagi tasvirida, ma’lum ma’noda, Unsin shamol bilan kurashib, o’z maqsadi sari intiladi. Parchinlab tashlagudek qudratga ega to’lqin uni tentiratar, surib tashlar edi. Ammo paranji chimmatini olib, zohiran bo’lsa-da hurlikka chiqqach, olg’a intilishi yengilroq bo’ladi: “Pishqirayotgan shamol har xuruj qilganida Unsinni tentiratar, talay joyga surib tashlar edi. Unsin paranji-chimmatini yumaloqlab qo’liga olganidan keyin yo’l yurish osonroq bo’ldi”⁵⁶. Unsinning yo’liga to’siq bo’lgan shamol asarda jamiyatning, chirkin muhitning ramzi sifatida qo’llaniladi. U yerparchin qilib yuborish qudratiga ega. Ammo bosh qahramonning o’z erki uchun dadil, jasorat bilan intilishi unga madad beradi. Hammaning ko’ngliga dahshat soluvchi qo’rquv uni yo’ldan qaytara olmaydi. U dastlabki to’siq chimmat va paranjini olib, yana-da yengilroq, dadilroq olg’a intiladi.

Asar boshida keltirilgan shamolning birinchi tasviri hikoya oxirida yana aynan takrorlanadi: “Shom qorong’usida uning jasadini qizil ko’rpaga o’rab aravaga solishdi. Shamol hamon guvillar, yaydoq daraxtlarning shoxida chiyillar, g’uvillar edi”⁵⁷. Unsin olamdan o’tdi. Ammo shamolning g’uvillashi davom etmoqda. U mudroqlikdan uyg’onish lozimligini ta’kidlayotgandek edi. Xalqda yalang’och daraxtga bexosiyatlik ramzi sifatida qaraladi. Bu badiiy ashyoning qo’llanilishi ham jamiyatdagi erksizliklarga qarshi isyon, unsinlar taqdiridan ogohlantirish, ularga e’tiborni jalb etish ma’nosiga ega.

Hikoyada go’riston butun vahimasi bilan, qorong’uligiyu zimistonligi bilan, uvillashu g’uvillashlari bilan tasvirlanadi. Yozuvchi so’zlarni shunday yuksak adabiy did, mahorat bilan tanlab qo’llaydiki, o’quvchi go’riston vahimasini butun borlig’i bilan his etadi. Ammo o’liklar go’ristoni dahshati tasvirlanar ekan adib shunday jumlani kashf etadiki, har qanday insonning yuragi orqaga tortib ketadigan qo’rquvni uni qo’llash bilan yumshatishga muyassar bo’ladi: “O’likning joni yo’q!” Bu so’z Unsinga madad beradi. O’z maqsadi, erki yo’lida olg’a intilishiga ko’makdosh bo’ladi. U niyatiga erishib, qumg’onni qaynatadi ham. Ammo shu lahzada muhit, u yashayotgan jamiyat orzusidagi hurlik qanotini qayiradi. Dodxoh tomonidan ataylab jo’natilgan maymun tazyiqi uni halok etadi. Hikoyaning shunday yakunlanishi ham Qahhorning yuksak mahoratidan nishona. Chunki adib nuqtai nazaricha, Unsin yashagan muhitdan bunchalik oson qutulishi mumkin emas edi. Dodxohlarni mag’lub etish bilan ozodlikka erishib bo’lmaydi. Buning iloji yo’q. U va uningdek mahkumlarning haqiqiy hurlikka erishishining birgina yo’li bor. U ham bo’lsa, yozuvchi ta’kidlaganidek, o’zlari yashayotgan “ijtimoiy tuzumni sud qilish va bu tuzumni, albatta, o’limga hukm qilish”dir!

Qahhor go’riston so’zini ikki – o’z va ko’chma ma’noda qo’llaydi: “Go’riston to’g’risida dodxo nimalar eshitgan bo’lsa, Unsin ham shuni eshitgan. Shamol kechasi go’riston dodxo xayolida qandoq dahshatli bo’lsa, uning xayolida ham shunday dahshatli, lekin shundoq bo’lsa ham, tiriklar go’ristoni bo’lgan bu dargohning dahshati oldida o’liklar go’ristonining dahshati unga dahshat ko’rinmas, bundan tashqari, ertagayoq Ganjiravonga jo’nash, ota-onasini, dugonalarini ko’rish umidi uning boshiga boshqa hech qanday fikr-xayolni yo’latmas edi”⁵⁸. Yozuvchi voqealar rivojida xuddi ana shu ikkala dahshatni ham maromiga yetkazib yoritib bera oladi.

Ko’rinadiki, hikoyada “tiriklar va o’liklar go’ristoni” bir-biri bilan muqoyasalanadi. Xuddi shu nuqtada Chexov “Strax”idagi g’oya Qahhor qalbidagi tubanlikka, adolatsizlikka, erksizlikka nisbatan nafrat tuyg’usining yuzaga chiqishiga turtki bo’lganligini sezish qiyin emas. Chunki unda ham Silin tilidan o’liklar va tiriklar dunyosi qiyoslanib, tiriklar dunyosining o’liklar dunyosiga nisbatan dahshatliroq ekanligi ta’kidlanadi. Ammo Chexovda qabriston va o’liklar dunyosi tasviriga keng o’rin ajratilmaydi. Uni qisqa jumlalarda eslab o’tadi, xolos. Qahhor esa go’riston tasviriga alohida urg’u beradi. Uni batafsil ifodalaydi. Hatto voqeaning asosiy qismini u yerga ko’chiradi. Ana shunday keng tafsilot o’quvchining “tiriklar go’ristoni” haqida oson va aniq tasavvur hosil qilishiga zamin yaratadi. Hikoyani o’qir ekanmiz, Abdulla Qahhor nega go’riston so’zining ma’nodoshi bo’lgan qabriston so’zini biror o’rinda ham qo’llamaganligi e’tiborimizni tortadi. Qabriston badiiylashgan, ma’lum ma’noda, eyfemizm (so’zlar ma’nosining yumshatilgan, silliqlashtirilgan shakli) ko’rinishidagi variant. A.Qahhorga esa, aksincha, o’quvchiga so’z ma’nosidagi butun dag’allikni, shafqatsizlikni, mudhishlikni va dahshatni yetkazib bera oladigan shakl kerak edi. Shu sababli ham u mazkur so’zning “go’riston” variantidan foydalanadi. Bu so’zning har bir talaffuzi kishini seskantiradi. Ko’nglida qo’rquv tuyg’usini uyg’otadi.

A.Qahhor nazariy qarashlari ifodalangan “Chexovdan o’rganaylik” maqolasini yaratish bilan birga, u Chexovdan qanday o’rganish kerakligini o’z hikoyalarida amalda ham isbotlab bergan. Bu “Dahshat”da ham yaqqol namoyon bo’ladi. Hikoyada keltirilgan har bir ashyoning, harakatning, holatning chuqur ma’nosi bor. Jumladan, Unsin qumg’onni qaynatib, ketayotganida yer o’priladi va chap oyog’i botib, kovushi o’sha yerda qolib ketadi. Bu ashyo bejiz qo’llanmagan. Xalq og’zaki ijodida oyoq kiyimi turmushdagi juft ma’nosini anglatadi. Demak, go’yoki Unsin juftidan o’zi xohlaganidek xalos bo’ldi. Ikki qadam yurib paranji-chimmati go’ristonda qolib ketganini eslaydi va qaytib borib uni olmaydi. Buni ham Unsinning ozodlikka qadam qo’ygani ramzi sifatida talqin etishimiz mumkin. Bunday misollar hikoyada istagancha topiladi. Demak, keltirilgan ayrim misollar Chexov uslubidagi har bir badiiy ashyoning o’z vazifasiga ega ekanligi Qahhor hikoyachiligida qayta jonlanganligidan guvohlik beradi. Uning asarlarida ham hech bir detal shunchaki manzara uchun qo’llanilmaydi. Ularning zamiriga chuqur ijtimoiy, falsafiy mohiyat singdiriladi.

A.Qahhor Chexovning “Yovuz niyatli kishi” hikoyasi haqida gapirib, shunday ta’riflaydi: “Ikki yo’l she’r singari “Yovuz niyatli kishi”ni ham ming xil qilib yozish mumkin, lekin Denisni bundan ravshan, bundan mukammal tarzda gavdalantirish, bundan o’tadigan biron uslub topib kitobxonga manzur qilish mumkin emas. Bu Chexov ijodiyotiga xos xususiyat. Chexov yaratgan va rus adabiyoti taraqqiyoti tarixida yangi sahifa ochgan yo’l”⁵⁹. Qahhorning bu fikrlarini o’zining ijodiga nisbatan ham aytish mumkin. Haqiqatan ham, adib Chexovning badiiy uslubini chuqur o’rgangan. Undan teran fikrlashni, har bir detalga katta badiiy yuk yuklashni, tabiat tasvirlarini ham faqat voqea sodir bo’layotgan manzarani chizish uchungina emas, balki asar syujetidagi g’oya va fikrni ifodalash usuli sifatida xizmat qildirishda foydalanishni o’zlashtirdi. Adib Chexovning mahorat maktabidan chuqur ta’lim oldi. Ammo uni takrorlamadi. Balki unga o’z iste’dodini yuzaga chiqarish yo’li sifatida ijodiy yondashdi. Bu holatni biz dissertatsiya ishimizning tahlil manbasi bo’lgan “Dahshat” va “Strax” muqoyasasida ham ko’rdik. Haqiqatan ham, ikkala asarda ham ijtimoiy tuzumning inson hayotini barbod etuvchi dahshatini fosh etish yozuvchilarning asosiy maqsadi. Shu sababli ham, ba’zi o’rinlarda bir-biriga yaqin ifoda uslublarini sezamiz. Ba’zida bir-biriga mutanosib badiiy detallarga duch kelamiz. Ammo, xulosa sifatida bu ikki hikoya ikki buyuk ijodkorning noyob iste’dodi mahsuli ekanligini, o’ziga xos turli uslublarning yangi, nodir namunasi sifatida dunyoga kelganligini ta’kidlash lozim. Yozuvchi nuqtai nazaricha, qo’yilgan masalani, bir xil g’oyani ming xil qilib tasvirlash mumkin. Ammo aynan, Chexov va Qahhor kabi aniq va tiniq, obrazlar xarakterini mukammal, tabiat tasvirlarini jonli va ko’pma’noli uslubda o’quvchiga etkazish qiyin. Shunday ekan, ularning ijodiy laboratoriyasida siru sinoat ko’p. Bularni o’rganish jahon adabiyoti taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega. Bunday teranlikni anglash, kashf etish uchun esa adiblarning hikoyalari ustida jiddiy ilmiy tadqiqotlar olib borish taqozo etiladi.

Har bir yozuvchi hikoyasini turli maqsadda yozishi mumkin. Masalan, ayrim yozuvchilar o’z o’quvchilariga asaridagi qahramonlar xatti-harakatlaridan ibrat olish, hayotda unga o’xshab yo’l tuta bilish lozimligini uqtirish uchun yozsa, ayrimlari esa, aksincha, o’z qahramonining xatolaridan xulosa chiqara olishga, uning kamchiliklarini takrorlamaslikka da’vat sifatida yaratadi.

Ketrin Mensfild va A. Chexov yuqorida keltirib o’tilgan hikoyalarini o’quvchilar o’qib, asar qahramonlarining xatolaridan xulosa chiqarish va ularni o’z hayotida takrorlamasliklarini ko’zlagan holda yozishgan. Abdulla Qahhor esa “Dahshat”ni qahramonining fidoyiligini ko’rsatish uchun, undan ibrat olishimiz kerakligini uqtirish uchun yaratgan.

Xulosa qilib aytganda, uchala yozuvchi ham o’z hikoyalarini mahorat bilan va ta’sirli yoza olganlar. Shu boisdan ham, ushbu hikoyalar bugungi kunda ham adabiyot ixlosmandlari tomonidan sevib o’qiladi.