¡збекистон Республикаси Олий ва ¢рта Махсус

16-mavzu: Adabiy tanqidda umumbashariy mezon va 
meyorlarning shakllanishi. (Mustaqillikdan keyingi o’zbek tanqidchiligi) 
Reja. 
1.So’nggi davr adabiyotidagi ijodiy izlanishlar va adabiy tanqid.
2.Adabiy tanqidda XX asr o’zbek adabiyotini qayta baholash 
muammolari.
3.Adabiy tanqidda modernizm muammolariga oid baxs-munozaralar va 
turlicha yondashuv.
Tayanch tushunchalar: qayta baholash, yangicha ilmiy-estetik tafakkur, 
modernizm, absurd, etakchi tamoyillar, ijodiy izlanishlar, tarixiybiografik yondashuv, 
tarixiy-funktsional yondashuv, aksiologik yondashuv, germenevtika, talqin, sharx.
Sotsialistik realizm metod haqidagi nazariy qarashlarning inqirozi. 
Tanqidchilik metodologiyasida yangilanishlar. “Boy ila xizmatchi”, “Yo’lchi 
yulduz”, “Jangchi Tursun”, “Ko’kan”, “Jontemir”, “Zaynab va Omon” singari 
asarlarga xolis yondashuv. “Sarob” romani haqidagi bahs. Xamza, A.Qodiriy, 
Cho’lpon, Fitratlarning yangicha talqini, baholanishi. 
Badiiy asarni baholashda mafkuraviylik, sinfiylik, partiyaviylik, soxta 
xalqchilik printsiplaridan voz kechilishi. 
Tanqidchilik uchun metodologik asos bo’lib kelgan markscha-lenincha 
ta’limotga oid printsiplar o’rnini umumbashariy xolis meyorlar egallay boshlashi. Bu 
meyorlarning o’z qadriyatlarimiz asosidagi milliy mezonlar bilan boyitilishi. Qur’on 
motivlari, hadis talqinlari zamiridagi hamda Amir Temur shaxsi yoritilgan, 
o’tmishimiz, tariximizni badiiy aks ettirgan asarlarga munosabatda o’zbek 

---

51 
tanqidchiligi bashariy meyorlar bilan bir qatorda o’zining mustaqil mezonlarini ham 
o’rtaga qo’yishi. 
Mustaqillik davri o’zbek tanqidchiligining istiqlol g’oyalariga esh ekanligi. 
Badiiy 
asarga 
biografik, 
tarixiy-funktsional, 
ontologik, 
genetik 
yondashuvning kuchayishi. Biografik metodning tanqidchilikda keng qo’llanilishi. 
Germenevtik, izoh, sharh, talqin haqidagi yangicha qarashlar. 
Aksiologiya-baholash nazariyasi. A.Qodiriy, Cho’lpon, G’afur G’ulom, 
Oybek, Zulfiya asarlarining yangi tahlillari. 
Badiiy asarni talqin qilish, baholashda sub’ektivlik muammosi. 
Tanqidchilikda ijtimoiy tahlil qatori mikroanaliz, qiyosiy-tarixiy talqinning 
kuchayib borayotganligi. 
O’zbek adabiyoti va tanqidchiligiga ilg’or jahon adabiyoti va tanqidchiligi 
ta’siri kuchayganligi. Badiiy adabiyotga Kafka, Kamyu; tanqidchilikka Baxtin, 
Ortegelar ta’siri. Badiiy adabiyot hayotni realistik aks ettirib qo’ya qolmay ongdagi 
oqimni mukammal aks ettirishga intilishini, badiiy qahramon obrazini ochishda 
o’ziga xos izlanishlar paydo bo’layotganini adabiy tanqid ham mutanosib idrok 
etayotgani. Bu boradagi bahslar. Modrenizm, absurdizm, avangardizm, neorealizm, 
postmodrenizm, strukturalizm, ekzistentsializm, singari oqim va tushunchalarga 
adabiy tanqid munosabati. Adabiy asarni anglash qonunyatlari retseptiv estetika 
haqida o’zbek tanqidchiligidagi fikrlar. Yangi zamondagi yozuvchi, kitobxon, 
jamiyat aro uzviy uchlik bog’lanishi muammolari yangi o’zbek tanqidchiligi 
talqinida. “Anglashning azobli yo’li” (Q.Yo’ldoshev) singari maqolalardagi o’zbek 
tanqidchiligining sifat o’zgarishlari. Adabiy tanqid matnni o’qish, uqish 
mashaqqatlari haqida. O’zbek adabiyotida paydo bo’lgan modern asarlar haqidagi 
maqola, 
sharh, 
taqrizlar. 
X.Do’stmuhammad, 
N.Eshonqul, 
Faxriyor, 
B.Ro’zimuhammad, P.Qodirov, B.Sarimsoqov, U.Normatov maqolalari. 
Dilmurod Quronov-O’zbek tanqidchiligining yangi avlodi namoyandasi. 
Ulug’bek Hamdamovning modern she’riyat haqidagi maqolalari. 
Mustaqil o’qish uchun adabiyotlar:
1.Rasulov A. "Tanqid. Talqin. Baholash" -T.: "Fan" 2006

---

52 
2.Karimov B "Abdulla Qodiriy" -T.: "Fan", 2006
3.Rahmonov B. "O’zbek adabiy tanqidchiligi", -T.: "Yangi avlod", 2004 yil