Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

фаолиятининг тижоратлашуви бўлиб, бунда банкларнинг тижорат объекти 
вақтинча бўш турган пул маблағлари ҳисобланади. Бу пул маблағлари банкка 
тегишли бўлмаган бўлсада, фаолияти давомида банк уларни ўз номидан 
жойлаштиради.
Банк тижорати кам инвеститсия қилиб кўпроқ даромад олиш тамойилига 
асослангани учун, унинг мажбуриятларининг пассивларидаги улуши кам бўлиши 
керак. 
Тижорат банки кредит бериш ва инвеститсияларни молиялаштириш жараёнида 
иложи борича кўп даромад олишни мўлжаллайди.
Ундан ташқари банк фаолиятининг хавфсизлиги ҳам банк тижоратининг 
асосидан бири ҳисобланади. Банк ҳар доим риск билан боғлиқ фаолият кўрсатади. 
Банк фаолиятида риск даражаси қанча кам бўлса ва хавфсизлиги юқори бўлса, 
банкнинг даромади ҳам шунча кўп бўлади. 
Бозор иқтисодиёти шароитида банклар фаолиятининг яна бир муҳим тамойили 
шундаки, банк иқтисодий ташкилот сифатида ўзининг капитали, даромади билан риск 
қилиши мумкин, лекин у мижознинг даромади ёки капитали билан риск қилиши 
мумкин эмас. Ўисқача қилиб айтганда, банк фаолияти “ҳамма нарса мижоз учун” 
деган тамойилга асосланган бўлиши керак. Бу тамойил банк мижоз учун тўлалигича 
жавоб бериш зарурлигини билдиради, унинг даромадини таъминлайди. 
Мижозлар томонидан қараганда банк ҳар доим шерик ташкилот ҳисобланади. 

---

Шериклик муносабатлари икки томоннинг ўзаро қизиқишларига ва розиликларига 
асосланган ҳолда амалга оширилиши лозимлиги туфайли банк мижозлар манфаатини 
таъминлашни биринчи ўринга қўйиши лозим. 
Тижорат банклари фаолиятининг кейинги тамойили бу банклар кўрсатадиган 
хизматлар ва операцияларнинг универсаллашуви ва диверсификацияси бўлиб, 
банклар фаолиятининг турли тармоқ ва соҳаларни қамраб олишини кам рисклилик 
асосида юқори даромад олишга йўналтирилган бўлиши лозим. 
Банклар қайси мулк шаклига асосланганлигидан қатъий назар уларнинг 
фаолияти юқоридаги тамойилларга асосланади. 
Олдинги параграфда таъкидланганидек банклар акциядор жамият каби очиқ 
турдаги ёки ёпиқ турдаги акциядор банклар бўлиши мумкин. Акциядорлар сафига 
кириш акцияларни сотиб олиш йўли билан амалга оширилади. Ҳуқуқий ва жисмоний 
шахслар банкларнинг акциядорларини сотиб олиши ва акциядорлар бўлиши мумкин. 
Баъзи тижорат банклари пайлар (бадаллар) ҳисобидан ташкил қилиниши 
мумкин. Бу турдаги банкларнинг қатнашчилари ҳам ҳуқуқий ва жисмоний шахслар 
бўлиши мумкин. 
Хусусий банклар-жисмоний шахсларнинг пул маблағлари ҳисобидан ташкил 
қилинган банклар ҳисобланади. 
Бажарадиган операцияларига қараб тижорат банклари универсал ва махсус 
банкларга бўлинади. 
Универсал банклар хилма-хил операциялар бажариш, хар хил хизматлар амалга 
ошириш хусусиятига эга бўлади. Махсус банклар маълум йўналишларга хизмат 
кўрсатиб, ўз фаолиятини шу йўналишларда ютуқларга, самарадорликка эришишга 
бағишлайди. Бундай банкларга тармоқларга хизмат кўрсатувчи банклар, экспорт-
импорт операцияларини олиб борувчи банклар, инвеститсия банклари, ипотека-замин 
банкларини киритиш мумкин. 
Жойлашиш белгисига қараб тижорат банклар: халқаро, республика, минтақавий, 
вилоят банкларига бўлиниши мумкин. 
Тармоқларга хизмат кўрсатишга қараб: саноат, қурилиш, қишлоқ хўжалик, савдо 
ва бошқа банкларга бўлиниши мумкин. 
Бозор иқтисодиёти шароитида банкларнинг роли, уларнинг иқтисодиётга 
таъсири ўсиб бормоқда. Кредит муассислари, аҳоли, корхона, ташкилотлар, 
компанияларнинг бўш пул маблағларини йиғиш ва жойлаштиришдан ташқари, 
корхоналарнинг хўжалик фаолиятини такомиллаштиришга ёрдам беради ва 
корхоналар фаолиятини кўзатиб бориши мумкин. 
Банклар ва унинг кредити ёрдамида мавжуд капитал тармоқлар ўртасида, ишлаб 
чиқариш ва муомала соҳаси ўртасида тақсимланади ва қайта тақсимланади. 
Саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги соҳасида қўшимча инвеститсияга бўлган 
талабларни молиялаштириб, банклар халқ хўжалигида прогрессив ютуқларга 
эришишни таъминлаши мумкин. 
Тижорат банкларининг иқтисодий роли унинг фаолият доирасининг кенг 
бўлишига олиб келади. Бу сабабли тижорат банклари қуйидаги функцияларни 
бажаради: 
-вақтинча бўш турган пул маблағларни йиғиш ва уларни капиталга айлантириш; 
-корхона, ташкилотлар ва аҳолини кредитлаш; 
-иқтисодиётда ҳисоб-китоблар ва тўловларни амалга ошириш; 
-молия-валюта бозорида фаолият кўрсатиш; 
-иқтисодий-молиявий ахборотлар бериш ва маслаҳат хизматларини кўрсатиш ва 

---

бошқалар.